จารึกคำนมัสการพระมหากัจจายนะ ๒

หลักที่ ๒๗๒ จารึกบนหินอ่อน

ขอมธนบุรี-รัตนโกสินทร์

ไม่ปรากฏศักราช

จำนวนด้าน ๑ ด้าน มี ๑๑ บรรทัด

หินอ่อน สีขาว

แผ่นรูปคล้ายดาว

กว้าง ๒๑ ซม. สูง ๒๑ ซม. หนา ๓ ซม.

๑) กองหอสมุดแห่งชาติ กำหนดเป็น “อย. ๖๖”
๒) ในหนังสือ ประชุมศิลาจารึกภาคที่ ๖ ตอนที่ ๒ กำหนดเป็น “หลักที่ ๒๗๒ จารึกบนหินอ่อน”

ไม่ปรากฏหลักฐาน

ผนังด้านซ้ายในพระอุโบสถวัดนิเวศธรรมประวัติ ตำบลบ้านเลน อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ไม่ปรากฏหลักฐาน

ผนังด้านซ้ายในพระอุโบสถวัดนิเวศธรรมประวัติ ตำบลบ้านเลน อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ประชุมศิลาจารึก ภาคที่ ๖ ตอนที่ ๒ (พระนคร : สำนักนายกรัฐมนตรี, ๒๕๒๑), ๑๙๙-๒๐๐.

จารึกหลักนี้ นายประสาร บุญประคอง เป็นผู้อ่าน โดยมีการตีพิมพ์ลงใน ประชุมศิลาจารึก ภาคที่ ๖ ตอนที่ ๒ ใน พ.ศ. ๒๕๒๑ โดยเรียกว่า “หลักที่ ๒๗๒ จารึกบนหินอ่อน” ปัจจุบันอยู่ที่ผนังพระอุโบสถวัดนิเวศธรรมประวัติ ตำบลบ้านเลน อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา วัดนิเวศธรรมประวัติ ตั้งอยู่ตรงข้ามกับพระราชวังบางปะอิน ร. ๕ โปรดให้สร้างพระอุโบสถตามแบบโบสถ์คริสต์ ในศิลปะโกธิค (Gothic) ยุคกลางของยุโรป ประตู, หน้าต่างประดับด้วยกระจกสี เหนือประตูพระอุโบสถมีพระบรมรูป ร. ๕ ทรงเครื่องต้น ทำจากกระจกสีเช่นเดียวกัน ส่วนพระประธานเป็นฝีพระหัตถ์ของพระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการ ได้รับพระราชทานนามว่า “พระพุทธนฤมลธรรโมภาส” วัดแห่งนี้สร้างเสร็จเมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๑ ร. ๕ โปรดให้เป็นวัดฝ่ายธรรมยุติกนิกาย จารึกที่กล่าวนมัสการพระอรหันต์ ในวัดนิเวศธรรมประวัตินี้ มีจำนวน ๑๖ หลัก นมัสการพระอรหันต์ ๘ องค์ ได้แก่ พระอัญญาโกณฑัญญะ พระมหากัสสปะ พระสารีบุตร พระอุบาลี พระอานนท์ พระกัจจายนะ พระโมคคัลลานะ และพระราหุล โดยแต่ละองค์มีจารึกที่กล่าวถึงองค์ละ ๒ หลัก

คำกล่าวนมัสการพระมหากัจจายนะ ประจำทิศพายัพ ผู้มีความเป็นเลิศในการขยายความพุทธภาษิตโดยพิสดาร

ไม่ปรากฏหลักฐาน

รศ. ดร. สุภาพรรณ ณ บางช้าง กล่าวถึงจารึกหลักนี้ในหนังสือ “วิวัฒนาการงานเขียนภาษาบาลีในประเทศไทย : จารึก ตำนาน พงศาวดาร สาส์น ประกาศ” โดยสันนิษฐานว่า น่าจะถูกสร้างขึ้นในคราวเดียวกับการสร้างพระนฤมลธรรโมภาสเมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๑ (สมัยรัชกาลที่ ๕)

เรียบเรียงข้อมูลโดย : พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร, โครงการฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย, ศมส., ๒๕๔๘, จาก :
๑) เทิม มีเต็ม และทองสืบ ศุภะมาร์ค, “หลักที่ ๒๗๒ จารึกบนหินอ่อน,” ใน ประชุมศิลาจารึก ภาคที่ ๖ ตอนที่ ๒ : ประมวลจารึกสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ที่พบในภาคเหนือ ภาคตะวันออก และภาคกลาง (กรุงเทพฯ : คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์ สำนักนายกรัฐมนตรี, ๒๕๒๑), ๑๙๙-๒๐๐.
๒) เสฐียรพงษ์ วรรณปก, “พระมหากัจจายนเถระ ผู้เลิศในการขยายความ,” ใน พุทธสาวก พุทธสาวิกา : ประมวลประวัติพระเถระพระเถรี สมัยพุทธกาล (กรุงเทพฯ : สถาบันบันลือธรรมและธรรมสภา, ๒๕๔๔), ๗-๙.

ภาพถ่ายจารึกจาก : โครงการพัฒนาฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), สำรวจเมื่อ ๒๖-๒๘ มิถุนายน ๒๕๕๐