จารึกพุทธอุทานบ้านพรหมทิน

ชื่อจารึกแบบอื่นๆ

จารึกเมืองพรหมทิน 2, ลบ. 24

อักษรที่มีในจารึก

หลังปัลลวะ

ศักราช

พุทธศตวรรษ 13-14

ภาษา

บาลี

ด้าน/บรรทัด

จำนวนด้าน 1 ด้าน มี 4 บรรทัด จำนวน 1 ด้าน มี 4 บรรทัด

วัตถุจารึก

ศิลา ประเภทหินดินดาน

ลักษณะวัตถุ

แผ่นสี่เหลี่ยมผืนผ้า

ขนาดวัตถุ

กว้าง 8 ซม. หนา 2 ซม. ยาว 12 ซม.

บัญชี/ทะเบียนวัตถุ

1) กองหอสมุดแห่งชาติ กำหนดเป็น “ลบ. 24”
2) ในหนังสือ จารึกโบราณรุ่นแรกพบที่ลพบุรีและใกล้เคียง กำหนดเป็น “จารึกเมืองพรหมทิน 2”
3) ในหนังสือ จารึกในประเทศไทย เล่ม 1 กำหนดเป็น “จารึกพุทธอุทานบ้านพรหมทิน”

ปีที่พบจารึก

วันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2524

สถานที่พบ

บ้านพรหมทินใต้ หมู่ที่ 10 ตำบลหลุมข้าว อำเภอโคกสำโรง จังหวัดลพบุรี

ผู้พบ

นายเกิด ชอนตะวัน

ปัจจุบันอยู่ที่

พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สมเด็จพระนารายณ์ ตำบลท่าหิน อำเภอเมือง จังหวัดลพบุรี (สำรวจเมื่อ 17-20 มีนาคม 2560)

พิมพ์เผยแพร่

1) จารึกโบราณรุ่นแรกพบที่ลพบุรีและใกล้เคียง (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2524), 14-17.
2) จารึกในประเทศไทย เล่ม 1 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2529), 237-240.
3) จารึกในประเทศไทย เล่ม 1, พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2559), 338-341.

ประวัติ

จารึกหลักนี้ พบโดยนายเกิด ชอนตะวัน ขณะที่กำลังไถนาอยู่ในที่ดินของตน ในเดือนเมษายน พ.ศ. 2524 ต่อมาเจ้าหน้าที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สมเด็จพระนารายณ์มหาราช จังหวัดลพบุรี ได้ทราบจึงติดต่อขอรับมอบไว้เป็นสมบัติแห่งชาติ สมเด็จพระนารายณ์มหาราช จังหวัดลพบุรี เมื่อวันที่ 29 เมษายน 2524 เจ้าหน้าที่หอสมุดแห่งชาติ ได้อ่าน-แปลข้อความในจารึกและพิมพ์เผยแพร่ครั้งแรกในหนังสือ จารึกโบราณรุ่นแรกพบที่ลพบุรีและใกล้เคียง โดยให้ชื่อจารึกว่าจารึกเมืองพรหมทิน 2 ต่อมา หอสมุดแห่งชาติได้นำจารึกหลักนี้ มาตีพิมพ์หนังสือชุดจารึกในประเทศไทย เล่ม 1 โดยเปลี่ยนชื่อใหม่เป็น จารึกพุทธอุทานบ้านพรหมทิน เนื่องจากถึงแม้ว่าลักษณะสภาพของจารึกนี้ชำรุดมาก เส้นอักษรลบเลือน และขาดหายไปบางตอน แต่จะเนื้อความที่เหลืออยู่ก็ทำให้ทราบได้ว่าเป็นข้อความที่นำมาจาก “พุทธอุทาน” ในพระไตรปิฎก

เนื้อหาโดยสังเขป

เนื้อความที่ปรากฏบนจารึกหลักนี้ คือ “พุทธอุทาน” ซึ่งเป็นคาถาอยู่ในพระวินัยปิฎก เล่ม 4 มหาวรรค ภาคที่ 1 มหาขันธกะ เรื่องโพธิกถา ปฏิจจสมุปบาทมนสิการ โดยมีเนื้อเรื่องโดยย่อว่า “พระผู้มีพระภาคตรัสรู้ใหม่ ประทับ ณ โคนไม้โพธิริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา ในตำบลอุรุเวลา พระองค์ประทับนั่งเสวยวิมุติสุข ณ โคนไม้โพธิตลอด 7 วัน ในเวลาปฐมยามแห่งราตรี ทรงพิจารณาปฏิจจสมุปบาท (ธรรมที่เกิดขึ้นเพราะอาศัยเหตุปัจจัย) สายเกิด แล้วทรงเปล่งอุทาน ความว่า “เมื่อธรรมปรากฏแก่พราหมณ์ผู้มีความเพียรเพ่งอยู่ เขาย่อมสิ้นความสงสัย เพราะรู้ธรรมพร้อมทั้งต้นเหตุ” ในเวลามัชฌิมยามแห่งราตรี ทรงพิจารณา ปฏิจจสมุปบาทสายดับ แล้วทรงเปล่งอุทาน ความว่า “เมื่อธรรมปรากฏแก่พราหมณ์ผู้มีความเพียรเพ่งอยู่ เขาย่อมสิ้นความสงสัย เพราะได้ทราบถึงความสิ้นไปแห่งปัจจัย” ในเวลาปัจฉิมยามแห่งราตรี ทรงพิจารณา ปฏิจจสมุปบาท ทั้งโดยอนุโลม (ตามลำดับ) และ โดยปฏิโลม (ย้อนกลับ) แล้วทรงเปล่งอุทานความว่า “เมื่อธรรมปรากฏแก่พราหมณ์ผู้มีความเพียรเพ่งอยู่ พราหมณ์นั้น ย่อมกำจัดมารพร้อมทั้งเสนาเสียได้ดั่งดวงอาทิตย์ทำท้องฟ้าให้สว่างฉะนั้น”” จะเห็นว่าความในพระไตรปิฎกนั้น มีด้วยกัน 3 บท ส่วนความในจารึกนั้น แตกหักไปเป็นส่วนมาก จึงเหลือไว้เพียงบทที่ 2

ผู้สร้าง

ไม่ปรากฏหลักฐาน

การกำหนดอายุ

รูปแบบของตัวอักษรเป็นอักษรหลังปัลลวะ อายุราวพุทธศตวรรษที่ 13-14 ประกอบกับคำว่า “อถสฺส” ที่อักษร “ส” ซ้อน “ส” และ คำว่า “อภิญฺเยฺยํ” ก็มีลักษณะการซ้อนอักษร “ย” เหมือนกันกับในสำเนาจารึกวัดเสมาเมืองฯ นศ. 9 ด้านที่ 2 ซึ่งมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 14 นอกจากนี้ อักษร “ห” ประกอบสระ “อา” เป็น “หา” และ อักษร “ภ” ประกอบสระ “อา” เป็น “ภา” ก็มีรูปเหมือนกันกับจารึกโกตกปุระ และจารึกตะลังตุโวซึ่งกำหนดอายุไว้ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 13 ซึ่งมีกล่าวในหนังสือ Indian Palaeography ของ Dr. A. H. Dani

ข้อมูลอ้างอิง

เรียบเรียงข้อมูลโดย : ตรงใจ หุตางกูร, โครงการฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย, ศมส., 2547, จาก :
1) ชะเอม แก้วคล้าย, “จารึกพุทธอุทานบ้านพรหมทิน,” ใน จารึกในประเทศไทย เล่ม 1 : อักษรปัลลวะ หลังปัลลวะ พุทธศตวรรษที่ 12-14 (กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, 2529), 237-240.
2) ชะเอม แก้วคล้าย, “จารึกเมืองพรหมทิน 2,” ใน จารึกโบราณรุ่นแรกพบที่ลพบุรีและใกล้เคียง (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2524), 14-17.
3) มหามกุฎราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ์, “โพธิกถา ปฏิจจสมุปบาทมนสิการ: พุทธอุทานคาถาที่ 1, 2 และ 3,” ใน พระวินัยปิฎก เล่ม 4 มหาวรรค ภาค 1 และ อรรถกถา, พิมพ์ครั้งที่ 3 (กรุงเทพฯ : มหามกุฎราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ์, 2536), 3-6
4) สุชีพ ปุญญานุภาพ, พระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน, พิมพ์ครั้งที่ 16 (กรุงเทพฯ : มหามกุฎราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ์, 2529), 212.

ภาพประกอบ

ภาพถ่ายจารึกจาก : จารึกในประเทศไทย เล่ม 1 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2529)