จารึกโคลงภาพฤาษีดัดตน ท่าที่ 16 (แก้เข่าแก้ขา)

อักษรที่มีในจารึก

ไทยธนบุรี-รัตนโกสินทร์

ศักราช

ไม่ปรากฏศักราช

ภาษา

ไทย

ด้าน/บรรทัด

จำนวนด้าน 1 ด้าน มี 4 บรรทัด

วัตถุจารึก

หิน

ลักษณะวัตถุ

แผ่นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า

ปีที่พบจารึก

ไม่ปรากฏหลักฐาน

สถานที่พบ

วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามฯ แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร

ผู้พบ

ไม่ปรากฏหลักฐาน

ปัจจุบันอยู่ที่

ไม่ปรากฏหลักฐาน

พิมพ์เผยแพร่

ประชุมจารึกวัดพระเชตุพน (กรุงเทพฯ : คณะสงฆ์วัดพระเชตุพน, 2544), 737.

ประวัติ

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก (รัชกาลที่ 1) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ปั้นประติมากรรมฤาษีดัดตนขึ้นจากดิน ซึ่งต่อมาได้ชำรุดลง ต่อมา ใน พ.ศ. 2379 พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 3) จึงโปรดให้ กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ พระราชโอรสในรัชกาลที่ 1 เป็นผู้ทรงกำกับช่างหล่อรูปฤาษีดัดตนขึ้นใหม่ จำนวน 80 ท่า ด้วยสังกะสีผสมกับดีบุกซึ่งเรียกว่า “ชิน” แล้วนำไปตั้งไว้ตามศาลารายภายในวัด โดยมีการจารึกโคลงสี่สุภาพจำนวน 80 บท บรรยายท่วงท่าต่างๆ ซึ่งแต่งขึ้นโดยพระบรมวงศานุวงศ์ ขุนนาง พระภิกษุ และสามัญชน นอกจากนี้ยังมีโคลงจำนวน 6 บทที่เป็นพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 3 อีกด้วย ดังปรากฏหลักฐานในบานแผนก ซึ่งกล่าวถึงการสร้างจารึก รวมถึงการวาดภาพและคัดลอกโคลงลงในสมุดไทย ซึ่งเสร็จสิ้นลงใน พ.ศ. 2381 ความว่า “จึ่งสมเด็จนฤบาล ธ ก็พรรหารเสาวพจน์ ให้ลิขิตบทโคลงทรง ลงจารึกเศลา ตราติดผนังกำกับ สำหรับรูปหล่อหลาย แล้วให้นายจิตกรรม์ สฤษฎิรังสรรค์เสาวเลข รจเรขชฏิล ดัดกายินถ้วนองค์ ลงในสมุดดุจหล่อ ส่อท่าตราแผนไว้ ธ ก็ให้เลขกามาตย์ จำลองศาสตรเส้นรง แสดงโคลงทรงสืบสร้าง เป็นตำหรับฉบับอ้าง คู่หล้าแหล่งเฉลิม” ปัจจุบัน จารึกโคลงภาพฤาษีดัดตนซึ่งติดอยู่ที่ผนังศาลาราย ได้สูญหายไปเป็นจำนวนมาก รวมถึงประติมากรรมฤาษีดัดตน ก็ถูกเคลื่อนย้ายออกจากที่ตั้งซึ่งเดิมอยู่คู่กับจารึก และบางส่วนยังถูกโจรกรรมอีกด้วย

เนื้อหาโดยสังเขป

โคลงสี่สุภาพ ประพันธ์โดย พระญาณปริยัติ บรรยายถึงท่วงท่าการดัดตนของฤาษี ท่าที่ 16 ซึ่งเรียกว่า “แก้เข่าแก้ขา” ซึ่งเป็นท่ายืนก้าวขาไปข้างหน้าหนึ่งก้าว มือข้างหนึ่งกดสะโพกขาหลัง แล้วย่อตัวลง

ผู้สร้าง

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 3)

การกำหนดอายุ

กำหนดอายุจากประวัติการสร้างจารึกในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 3) (ดูรายละเอียดในหัวข้อ “ประวัติ”)

ข้อมูลอ้างอิง

เรียบเรียงข้อมูลโดย : พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร, โครงการฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย, ศมส., 2550, จาก :
1) “โคลงภาพฤาษีดัดตน,” ใน ประชุมจารึกวัดพระเชตุพน (กรุงเทพฯ : คณะสงฆ์วัดพระเชตุพน, 2544), 721-801.
2) “จดหมายเหตุเรื่องการปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพน : ถอดจากโคลงดั้นพระนิพนธ์กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส,” ใน ประชุมจารึกวัดพระเชตุพน (กรุงเทพฯ : คณะสงฆ์วัดพระเชตุพน, 2544), 57-73.
3) จุลทรรศน์ พยาฆรานนท์, “ประติมากรรมรูปพระฤาษีดัดตนที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม,” ศิลปกรรมปริทัศน์ 4, 1 (มกราคม-กุมภาพันธ์ 2532) : 28-44.