วัดหลวงเป็นวัดเก่าแก่คู่บ้านคู่เมืองแพร่ มีอายุกว่า 1,000 ปี ตั้งอยู่ในเขตกำแพงเมืองเก่า จารึกใบลานที่อยู่ในวัดบอกถึงประวัติของวัดว่า เมื่อราว พ.ศ. 1371 พ่อขุนหลวงพล ได้อพยพมาจากอาณาจักรน่านเจ้า พบที่ราบริมฝั่งน้ำยมมีชัยภูมิที่ดี และอุดมสมบูรณ์ จึงป่าวประกาศให้ชาวบ้านที่อพยพมาด้วยแยกย้ายกันจับจองที่ดิน ปลูกสร้างบ้านเรือน อีก 3 ปีต่อมา จึงได้เริ่มก่อสร้างวัดบริเวณข่วงบ้านหลวง พ่อขุนหลวงพลนำช่างฝีมือมาจากเมืองเชียงแสน ไชยบุรีและช่างเวียงพางคำ สร้างพระประธานองค์ใหญ่หน้าตัก 7 ศอก มีนามว่า "พระเจ้าแสนหลวง" พ่อขุนหลวงพลได้ตั้งชื่อวัดนี้ตามชื่อของท่านว่า "วัดหลวง" และได้นมัสการพระสงฆ์จากเมืองหลวงพระบางมาเป็นอาวาส วัดหลวงบางช่วงเวลากลายเป็นวัดร้าง และได้รับการปฏิสังขรณ์มาหลายครั้ง 
 

โบราณสถานที่สำคัญภายในวัด ได้แก่ วิหารหลวงพลนคร เป็นวิหารแบบล้านนา ฝีมือช่างจากเมืองเชียงแสน แต่ปัจจุบันได้รับการบูรณะใหม่ ภายในประดิษฐานพระเจ้าแสนหลวง พระธาตุหลวงไชยช้างค้ำ เจดีย์ก่ออิฐแบบเชียงแสน มีช้างค้ำยื่นส่วนหัวและลำตัวออกมาจากฐานเจดีย์ ภายในประดิษฐานพระธาตุที่นำมาจากเมืองหงสาวดี
 

ในปี 2510-2520 วัดหลวงอยู่ในสภาพทรุดโทรมมาก เจ้าอาวาสจึงเชิญคณะญาติโยมทั้งภาคราชการและเอกชนมาช่วยกันบูรณะวัดกลับคืนสู่สภาพที่ดีอีกครั้งหนึ่ง และยังได้สร้าง "พิพิธภัณฑ์เมืองแพร่" เพื่อเป็นแหล่งรวมศิลปวัฒนธรรมของท้องถิ่นเอาไว้
 

พิพิธภัณฑ์วัดหลวง อาคารที่จัดแสดงมี 3 หลัง หลักแรกเป็นอาคารสองชั้น สถาปัตยกรรมแบบล้านนาประยุกต์ ด้านหน้ามีป้ายชื่อเขียนว่า "พิพิธภัณฑ์เมืองแพร่" ภายในจัดแสดงวัตถุธรรมของวัด อาทิ พระพุทธรูปไม้ พระพุทธรูปโบราณสมัยเชียงแสน พระพุทธรูปทองคำภายในบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ อายุกว่า 500 ปี ประดิษฐานอยู่ในบุษบก พระแผงแกะสลักด้วยไม้ อายุราวพุทธศตวรรษที่ 21-23 หีบพระธรรม วิหารจำลอง สัตตภัณฑ์ คัมภีร์ใบลาน ไม้ประกับคัมภีร์ ธรรมมาสน์ ศิลาจารึกประวัติเมืองแพร่  เครื่องประกอบเครื่องยศของชนชั้นสูง เครื่องเขิน เครื่องเงิน อาวุธโบราณ อูบคำ เงินโบราณ เครื่องจับสัตว์ เครื่องประดับ เป็นต้น
 

ติดกันกับอาคารพิพิธภัณฑ์เมืองแพร่ เป็นศาลาก่ออิฐถือปูนชั้นเดียว ภายในจัดแสดงข้าวของต่าง ๆ คล้ายกับอาคารหลังแรก อาทิ พระพุทธรูปประดิษฐานในบุษบก พระพุทธรูปไม้ รอยพระบาทจำลอง สัตตภัณฑ์ เครื่องลายคราม เป็นต้น นอกจากนี้ยังมี "คุ้มพระลอ" เป็นเรือนล้านนาใกล้กับอาคารพิพิธภัณฑ์ สร้างด้วยไม้สักทอง เป็นที่เก็บรวบรวมศิลปหัตถกรรมพื้นบ้าน ของใช้ในครัวเรือนร่วมสมัย
 

ในปี พ.ศ. 2546 ชุมชนวัดหลวงพยายามที่จะฟื้นฟูพิพิธภัณฑ์วัดหลวงขึ้นใหม่ เนื่องจากอาคารมีสภาพทรุดโทรม โดยได้รับการสนับสนุนจากเทศบาลเมืองแพร่ มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณ์ราชวิทยาลัย วิทยาเขตแพร่ และโครงการปฏิบัติการชุมชนและเมืองน่าอยู่ และยังได้รับคำแนะนำด้านการจะหมวดหมู่ของโบราณวัตถุจากเจ้าหน้าที่พิพิธภัณสถาน จังหวัดน่าน ซึ่งทางชุมชนเห็นว่ากิจกรรมนี้เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้ชุมชนมองเห็นความสำคัญของโบราณวัตถุ ช่วยกันดูแลรักษา และทำให้เกิดความสามัคคีในชุมชน 
 

ข้อมูลจาก:

สำรวจภาคสนาม วันที่ 21 เมษายน 2547.

กลุ่มลูกหลานเมืองแพร่. ศึกษาเมืองแพร่. แพร่: ไทยอุตสาหการพิมพ์, 2548.

"พิพิธภัณฑ์ชุมชนวัดหลวง". วารสารชุมชนไท เดือนกันยายน 2547. 

สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ(บรรณาธิการ). นายรอบรู้ นักเดินทาง: ภาคเหนือ. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์สารคดี, 2548.