พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี)

       เวียงพยาวหรือเวียงรูปน้ำเต้า เป็นเวียงโบราณที่อยู่ในจังหวัดพะเยา มีรูปร่างคล้ายผลน้ำเต้า มีแนวคูเมืองล้อมรอบหนึ่งชั้น ปัจจุบันโบราณสถานที่ยังคงสภาพเป็นสมบูรณ์เหลือเพียงแห่งเดียว คือ วัดลี ซึ่งเป็นวัดที่สร้างมาตั้งปี พ.ศ. 2038

      สันนิษฐานว่า เวียงพยาวน่าจะเป็นเมืองยุคแรกๆ ของพะเยา ตั้งแต่สมัยขุนจอมธรรมมาสร้างเมืองพะเยา แต่จากการขุดค้นทางโบราณคดี ยังไม่พบหลักฐานที่มีอายุเก่าแก่ไปถึงสมัยขุนจอมทองหรือยุคใกล้เคียง ตามตำนานเมืองพะเยาในยุคประวัติศาสตร์ ชื่อเมืองพะเยาได้ปรากฏเป็นครั้งแรกในศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ 2 (วัดศรีชุม) จารึกขึ้นเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ 19-20 ได้เล่าเหตุการณ์ย้อนช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 กล่าวถึง ชื่อเมืองพะเยาว่า “พยาว” ในสมัยพ่อขุนศรีนาวนำถุม กษัตริย์แห่งเมืองสุโขทัย-ศรีสัชนาลัย เมืองพะเยามีความเจริญรุ่งเรืองและมีความสัมพันธ์อันดีกับพ่อขุนรามคำแหง
       
       ในสมัยพุทธศตวรรษที่ 20-21 ยุคสมัยพระยายุทธิษฐิระ เจ้าเมืองสองแควหรือเมืองพิษณุโลก ศิลปวัฒนธรรมและพระพุทธศาสนาได้รับการทำนุบำรุงจนมีความเจริญรุ่งเรืองมาก เป็นยุคทองของเมืองพะเยา และทำให้พะเยากลายเป็นเมืองสำคัญทางพุทธศาสนา
       
       ความเป็นมาของพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว หรือพิพิธภัณฑ์วัดลี เกิดจากแรงบันดาลใจและสำนึกรักถิ่นเกิดของพระครูอนุรักษ์บุรานันท์ เจ้าอาวาสวัดลีที่เล็งเห็นคุณค่าโบราณวัตถุที่ถูกทอดทิ้งอยู่ตามวัดร้างต่างๆ ในเมืองพะเยา ท่านจึงนำมาเก็บสะสมไว้เป็นจำนวนมากที่วัดลี เป็นเวลากว่า 50 ปีมาแล้ว โดยเริ่มโครงการก่อตั้งพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) เพื่อเก็บรักษาและจัดแสดงโบราณวัตถุให้เป็นระบบในปี พ.ศ. 2544 แต่ไม่สามารถดำเนินการจัดตั้งได้ เนื่องจากมีงบประมาณสนับสนุนไม่เพียงพอ จนในปี พ.ศ. 2549 ทางจังหวัดพะเยาได้เล็งเห็นความสำคัญ จึงผลักดันการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์จนประสบความสำเร็จในปี พ.ศ. 2550 เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ทางด้านประวัติศาสตร์ โบราณคดี ศิลปวัฒนธรรมของเมืองพะเยา
       
      พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) เป็นอาคาร 2 ชั้น เก็บรวบรวมพระพุทธรูปหินทรายนับพันองค์ บางองค์มีสภาพสมบูรณ์ บางองค์ก็ชำรุดทรุดโทรม พระพุทธรูปหินทรายจำนวนมากเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่า พระพุทธรูปสกุลช่างพะเยาส่วนใหญ่จะสลักจากหินทราย แบ่งส่วนการจัดแสดงออกเป็น 5 ส่วน
       
       ชั้นล่างมีการจัดแสดง 2 ส่วน ส่วนจัดแสดงที่ 1 คลังเก็บโบราณวัตถุ เป็นคลังเก็บโบราณวัตถุกึ่งจัดแสดง โบราณวัตถุที่เก็บรักษา ประกอบด้วย เครื่องปั้นดินเผาจากแหล่งเตาภาคเหนือ เครื่องถ้วยจีน พระพุทธรูปหินทรายและประติมากรรมหินทรายต่างๆ นอกจากนี้ยังเก็บของใช้พื้นบ้านเมืองพะเยาด้วย

       ส่วนจัดแสดงที่ 2 พระพุทธรูปหินทรายและประติมากรรมหินทรายสกุลช่างพะเยา เป็นการจัดแสดงพระพุทธรูปหินทรายปางต่างๆ ของช่างสกุลพะเยา อาทิ พระพุทธรูปหินทรายปางมารวิชัย  พระพุทธรูปปางประทับยืนหินทราย รวมทั้งศิลาจารึกของเมืองพะเยา ประติมากรรมหินทรายรูปสัตว์ อาทิ หัวสิงห์ดินทราย หัวม้าดินทราย หัวหงส์ดินทราย ส่วนประกอบของสถาปัตยกรรมโบราณสถาน อาทิ ถาน(ส้วม)หินทราย ถังน้ำหินทราย ประติมากรรมหินทรายเหล่านี้ พระครูอนุรักษ์บุรานันท์ เจ้าอาวาสวัดลี ได้เก็บรักษาและขอรับบริจาคจากชาวบ้านมา เป็นประติมากรรมหินทรายทีทรงคุณค่า มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว มีความสวยงามโดดเด่น
 
       ชั้นบนมีการจัดแสดง 3 ส่วน ดังนี้ ส่วนจัดแสดงที่ 3 เครื่องสักการะบูชา ที่เกิดจากความศรัทธาในพระพุทธศาสนาของพุทธศาสนิกชน หากได้ทำสิ่งนี้แล้วนำไปสักการะบูชาพระรัตนตรัย จะเกิดบุญกุศลและความเจริญ อาทิ สัตตภัณฑ์ สำหรับใช้จุดเทียนบูชาพระรัตนตรัย

        ส่วนจัดแสดงที่ 4 เครื่องปั้นดินเผา มีทั้งเครื่องปั้นดินเผาที่มีผู้นำมาถวาย และเครื่องปั้นดินเผาที่พระครูอนุรักษ์บุรานันท์ เป็นผู้เก็บรวบรวมไว้ ส่วนมากเป็นเครื่องปั้นดินเผาที่รวบรวมจากแหล่งโบราณคดีต่างๆ ในเขตจังหวัดพะเยา เช่น โบราณสถานในเวียงน้ำเต้า โบราณสถานในกว๊านพะเยา นอกจากนี้ยังได้เก็บทั้งเครื่องถ้วยจีน เครื่องถ้วยยุโรป และเครื่องปั้นดินเผาจากแหล่งเตาภายในประเทศ รวบรวมไว้ด้วย เช่น เตาแม่น้ำน้อย จังหวัดสิงห์บุรี เตาเกาะน้อย เตาสุโขทัย จังหวัดสุโขทัย เตาเวียงกาหลง เตาพาน จังหวัดเชียงราย และเตาบ้านบัว จังหวัดพะเยา

      สำหรับส่วนจัดแสดงที่ 5 ของใช้ในชีวิตประจำวัน พระครูอนุรักษ์บุรานันท์ได้เก็บรวบรวมไว้มีจำนวนมากและหลากหลายประเภท โดยแบ่งตามวัตถุตามการใช้สอย ดังนี้
-          เครื่องใช้ที่เกี่ยวข้องกับอาหาร เช่น โตก ถ้วยแบน ครกมือ
-          เครื่องใช้ในการทำเกษตร และเครื่องมือดักสัตว์ เช่น ไถ คราด แอก ฯลฯ
-          อุปกรณ์ทอผ้าและเครื่องนุ่งห่ม เช่น กี่ทอผ้า ไน ฯลฯ
-          เครื่องใช้ในครัวเรือน เช่น ตะเกียง ถ้วยชาม ปิ่นโต เงินตรา ตาชั่ง เป้ง เตารีด ฯลฯ
-          อาวุธ เช่น ดาบ หอก ปืน ฯลฯ
-          เครื่องดนตรี เช่น กลอง ปี่ สะล้อ
-          ของใช้ร่วมสมัยต่างๆ ซึ่งยังคงมีการใช้งานอยู่ถึงปัจจุบัน เช่น กล้องถ่ายรูป เครื่องเล่นแผ่นเสียง วิทยุ โทรทัศน์ เก้าอี้ไม้ ฯลฯ

       นอกจากนี้ ภายในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) ได้มีการจัดแสดงศิลาจารึกที่เป็นหลักฐานแสดงถึงความเจริญรุ่งเรืองในอดีตด้วย เช่น จารึกเจ้าสี่หมื่น กล่าวถึง เจ้าสี่หมื่นพระยามาสร้างพระพุทธรูปให้กับวัดแห่งหนึ่งในเมืองพะเยา จารึกคอระฆังเจดีย์หินทราย กล่าวถึง คอระฆังเจดีย์นี้เป็นของชาวบ้านเริงถวายให้แก่วัด โดยสามารถดูข้อมูลจารึกหลักต่างๆ ที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์เพิ่มเติมได้ที่ ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย
 
วริสรา แสงอัมพรไชย / เขียน
 
ข้อมูลจาก
การสำรวจข้อมูลภาคสนาม เมื่อวันที่ 22 มกราคม 2556
แผ่นพับประชาสัมพันธ์พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี)
เกรียงศักดิ์ ชัยดรุณ.(2551) โบราณวัตถุและศิลปวัตถุในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) มรดกวัฒนธรรมแห่งภูมิปัญญาท้องถิ่น. พะเยา: นครนิวส์การพิมพ์.