“มีดแหกพิษ” ความเชื่อการรักษาโรคในชุมชนวัดร้องเม็ง

สังคมล้านนาในอดีตเมื่อมีคนเจ็บไข้ได้ป่วยที่หาสาเหตุไม่พบ หรือเชื่อว่าโดนคุณไสย หรือถูกงูพิษกัด  จะรักษาโดยใช้การ “แหกพิษ” คำว่า “แหก” หมายถึง การกรีดหรือรีด  หมอเมืองหรือหมอพื้นบ้าน จะใช้มีดแหกที่ทำจากเขาสัตว์ เช่น เขาควาย เขียวเสือ งาช้าง ที่ผ่านการลงคาถาและปลุกเสกแล้ว มารีดหรือกดบริเวณรอบแผลหรือตามร่างกายของผู้ป่วย พร้อมทั้งบริกรรมคาถา เพื่อแหกพิษออกและปัดเป่าสิ่งชั่วร้ายออกจากร่างกาย

พิพิธภัณฑ์วัดร้องเม็ง ต.หนองแหย่ง อ.สันทราย จ.เชียงใหม่ เป็นพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นที่จัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันของคนล้านนา และรวบรวมปั๊บสาตำรายาพื้นบ้าน และวัตถุต่างๆ ที่ใช้หมอเมืองใช้รักษาโรค โดยเฉพาะมีดแหกพิษ ซึ่งมีหลากหลายทั้งขนาดและวัสดุที่ใช้ทำมีดแหก ท่านพระครูโกวิท ธรรมโสภณ  เจ้าอาวาสวัดร้องเม็ง อธิบายถึงคติความเชื่อเรื่องการรักษาโรคของคนเมืองในอดีตว่า

“เมื่อก่อนชุมชนตำบลหนองแหย่งและใกล้เคียง ยังไม่มีสถานีอนามัย โรงพยาบาลก็อยู่ในเมือง การคมนาคมก็ลำบาก ยานพาหนะก็ไม่มี ยามเกิดโรคภัยไข้เจ็บ ก็พึ่งหมอเมือง ที่รักษาด้วยยาสมุนไพร และเขี้ยวงา  ตามความเชื่อของคนชนบทในยามนั้น โรคบางอย่างเช่น ปวดเจ็บตามร่างกาย ปวดแสบปวดร้อน แบบไม่ทราบสาเหตุ เขาก็ไปเชิญหมอเมืองมารักษา  โดยสิ่งที่นำมารักษาคนไข้ประเภทนี้ เช่น เขี้ยวเสือ  ไขนช้างที่เป็นงาช้างตัวเมีย  เขาควายที่ตายฟ้าผ่า มีดหมอด้ามงาฝักเงิน หมอเมืองจะเอาวัตถุพวกนี้มา “แหก” หมายถึงเอามารีด เช็ดถูตามร่างกาย และตามที่เจ็บปวด”

ท่านพระครูอธิบายลักษณะของมีดแหกต่างๆ ที่ทางวัดได้รับการบริจาคจากอดีตหมอเมืองหรือทายาท เช่น เขี้ยวเสือขนาดใหญ่ ยาวกว่า 10 ซม. และเขี้ยวเสือขนาดกลาง ที่ผ่านการใช้งานมาหลายสิบปี  มีดแหกที่ทำจากเขาควายที่ตายเพราะถูกฟ้าผ่า โดยนำเอาเขาควายที่ถูกฟ้าผ่าตายไปเลื่อย ผ่าตัดตกแต่งให้เล็กลง เป็นมีดเล็กๆ ยาวประมาณเท่ากับนิ้วชี้ เพื่อให้พอเหมาะกับการใช้งาน วัตถุเหล่านี้ส่วนใหญ่ได้รับบริจาคมาจากนายอ้าย ศรีวิชัย อายุ 85 ปี อดีตหมอแหก ในชุมชนหนองแหย่ง และอดีตหมอเมืองท่านอื่นๆ ในหมู่บ้านใกล้เคียง

หากสอบถามคนในชุมชนหนองแหย่งที่เป็นผู้สูงวัย ส่วนใหญ่ล้วนมีประสบการณ์กับการรักษาโรคโดยหมอเมืองมาแล้วทั้งนั้น เพราะเป็นที่พึ่งของชาวบ้านในอดีต ที่การแพทย์แผนปัจจุบันยังไม่ได้แพร่หลาย และปัจจุบันหมอเมืองก็ยังเป็นทางเลือกของผู้คนอยู่ด้วยเช่นกัน

คุณแม่ไว  ประสพ อายุ 78 ปี แม่อุ๊ยในชุมชนหนองแหย่ง  เล่าถึงประสบการณ์การติดโรคตุ่มตาควายจนเกือบเอาชีวิตไม่รอด  เมื่อครั้งสมัยสงครามมหาเอเชียบูรพา  ท่านเล่าว่าตอนนั้นยังเด็กและติดโรคตุ่มตาควายจากพี่ชาย ที่เป็นทหารเมื่อครั้งที่กลับมารักษาตัวที่บ้าน และยังมีคนในหมู่บ้านติดเชื้อโรคตุ่มตาควายกันอีกหลายคน โรคตุ่มตาควายเป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกตามลักษณะของตุ่มแผลสีแดงที่ขึ้นตามร่างกาย ลักษณะเป็นตุ่มขนาดใหญ่ราว1-2 นิ้ว เท่ากับลูกตาควาย

เมื่อแม่อุ๊ยติดโรคตุ่มตาควาย ตอนแรกรักษากับหมอเมือง ซึ่งเป็นวิถีปกติของคนชนบทที่ห่างไกลโรงพยาบาล โดยครั้งนั้นหมอเมืองมาเป่าคาถา และใช้สมุนไพรที่เรียกว่าบัวบุกคล้ายใบบอน  นำมาซอยแล้วคั่วในหม้อดิน จากนั้นบดและนำมาโปะที่แผล และแนะนำว่าในตอนเช้าให้นำไม้ฝางมาต้ม ใช้เป็นน้ำล้างแผล และให้ทำให้ทุกวันจนกว่าจะหาย  เมื่อถามถึงสรรพคุณและการสัมฤทธิ์  แม่อุ๊ยก็ว่า ใช้ยาสมุนไพรรักษาอยู่นานแต่ก็ยังไม่หายขาด ครอบครัวจึงเชิญหมอแผนปัจจุบันมารักษา ใช้เวลากว่า 1 ปีจนหายขาด และยังฝากแผลเป็นขนาดใหญ่บริเวณข้อเท้า ลึกเกือบถึงกระดูกจนถึงทุกวันนี้
           
ท่านพระครูโกวิท  ธรรมโสภณ ยังได้ย้อนความทรงจำเล่าถึงโรคตาแดง โรคระบาดที่ท่านประสบมากับตัวเองเมื่อครั้งยังเป็นเด็กว่า ในตอนนั้นราวปี 2504 ท่านอายุได้ 10 ขวบ โรคตาแดง โรคเจ็บตา เกิดบ่อยมากในชุมชน คุณตาของท่านได้สอนคาถา “เป่าตา” เพื่อใช้รักษาโรคตาแดง ท่านยังจำคาถานี้ไม่ลืมและยังท่องได้มาจนบัดนี้ ความว่า

“วะโร วะรัญญู  วะระโท วะราหะโร อนุตตะโร ธัมมะวะรัง”

คุณตาของท่าน ยังสอนถึงแนวปฏิบัติในการรักษาให้อีกด้วยว่า ถ้าคนไข้เป็นผู้ชาย ให้เป่าคาถาทางท้ายทอย 3 ครั้ง หากคนไข้เป็นผู้หญิงห้ามเป่าท้ายทอยเขาเด็ดขาด ให้เอาคณโทมาใส่น้ำ อย่าให้เต็มแล้วเสกเป่าคาถา 3 ครั้ง เสร็จแล้วให้ใช้ใบตองกล้วยม้วนทำเป็นกระสวยปิดปากคณโท แล้วให้คนป่วยนำไปล้างหน้าและดื่มกิน หายแล

ท่านพระครูให้แง่คิดเสริมว่า สาเหตุคุณตาสอนว่า ไม่ให้เป่าบริเวณท้ายทอยผู้หญิง เพราะคิดว่าดูแล้วไม่น่าเป็นกริยาที่เหมาะสม

เรื่องราวนี้สะท้อนให้เห็นถึงลักษณะพิเศษในภูมิรู้ของชาวบ้าน ที่มิได้เป็นผู้รู้แต่เพียงอย่างเดียว แต่มักจะมาพร้อมกับมุมมองและความคิดที่อยู่บนพื้นฐานของศีลธรรมจริยธรรมด้วย
 
ผู้เขียน: ปณิตา สระวาสี

ข้อมูลจาก : สำรวจภาคสนามวันที่ 17 พฤษภาคม 2555
สัมภาษณ์
พระครูโกวิท  ธรรมโสภณ วันที่ 17 พฤษภาคม 2555
นางไว ประสบ วันที่ 17 พฤษภาคม 2555

หมายเหตุ: ตีพิมพ์ในหนังสือ ภูมิรู้สู้วิกฤต. ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร,2555.

รีวิวของพิพิธภัณฑ์วัดร้องเม็ง