คณฑีเป็น ชื่อเมืองโบราณที่สำคัญแห่งหนึ่งในเขตจังหวัดกำแพงเพชร ที่ตั้งอยู่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำปิงในเขตตำบลคณฑี  อำเภอเมือง  จังหวัดกำแพงเพชร  เมืองคณฑีปรากฏชื่อในจารึกพ่อขุนรามคำแหงมหาราชที่จารึกเมื่อปี พ.ศ.1835  ว่าเป็นเมืองหนึ่งในอาณาเขตของอาณาจักรสุโขทัย
           
ภายในเขตเมืองคณฑีได้มีการขุดพบโบราณวัตถุต่างๆ เช่น  ลูกปัดแก้ว  ตะเกียงดินเผาแบบอินเดียและชิ้นส่วนภาชนะดินเผา  เป็นต้น  ซึ่งหลักฐานเหล่านี้แสดงให้เห็นถึงพัฒนาการเริ่มแรกของเมืองคณฑีที่อยู่ใน สมัยทวารวดีจนถึงสมัยลพบุรี   ส่วนโบราณวัตถุที่พบมาก  ได้แก่  สังคโลก  พระพุทธรูปศิลปะสุโขทัยและศิลปะอยุธยา  เมืองคณฑีคงเป็นเมืองที่มีความสำคัญมากในช่วงสมัยสุโขทัย  แต่ในสมัยอยุธยาตอนกลางภายหลังจากการเกิดสงครามระหว่างกรุงศรีอยุธยากับพม่า คงทำให้เมืองร่วงโรยไป  ภายในเมืองโบราณพบโบราณสถานสำคัญ 2 แห่ง คือ  วัดปราสาทและวัดกาทึ้ง
           
วัดปราสาท  อยู่ในเขตบ้านโคนใต้  เป็นวัดโบราณที่อยู่ในเขตเมืองโบราณคณฑี ภายในวัดมีวิหารหลวงพ่อโตซึ่งเป็นฐานวิหารเก่าแล้วมีการสร้างหลังคาครอบ  ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นขนาดใหญ่สกุลช่างกำแพงเพชรเป็นประธานหนึ่ง องค์  ชาวบ้านเรียกว่า “หลวงพ่อโต”  บนฐานชุกชียังมีพระพุทธรูปปูนบั้นขนาดเล็กอยู่อีกหลายองค์  นอกจากนี้มีเจดีย์โบราณอยู่ 2 องค์  องค์หนึ่งได้รับการบูรณะและสร้างเจดีย์คร่อมทับ  ส่วนอีกองค์ยังไม่ได้บูรณะ  ชาวบ้านเรียกว่า “ปราสาท”  ซึ่งสันนิษฐานว่าแต่เดิมคงเป็นเจดีย์ทรงปราสาทและเป็นที่มาของชื่อวัดปราสาท ด้วย  ที่โบสถ์มีใบเสมาหินชนวนสมัยอยุธยาสกุลช่างกำแพงเพชรปักอยู่หลายใบ  ส่วนวัดกาทึ้งนั้นพบแค่เพียงซากฐานวิหารเท่านั้น
           
ภายในวัดปราสาทยังมีพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านตำบลคณฑี  ซึ่งจัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ของชาวบ้านโคน   ในอดีตเมื่อราว 100 ปีที่ผ่านมา  เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้วัฒนธรรมและภูมิปัญญาของชาวบ้านโคนอีกด้วย 
           
พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านตำบลคณฑี  พัฒนามาจากการเก็บรวบรวมข้าวของเครื่องใช้ของชาวบ้านโคนที่มีผู้ศรัทธานำมา ถวายวัด  โดยเก็บรวบรวมไว้ที่ศาลาการเปรียญซึ่งสร้างมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2492  ต่อมาศาลาการเปรียญชำรุดทรุดโทรมทางวัดจึงได้ทำการรื้อถอนเพื่อสร้างศาลาการ เปรียญหลังใหม่เมื่อ พ.ศ.2538-2539  จากนั้นนำไม้และวัสดุที่ยังมีสภาพดีจากการรื้อถอนศาลาการเปรียญมาสร้างเป็น อาคารพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑี
           
พิพิธภัณฑ์ได้มีการจัดและเปิดให้เข้าชมเป็นทางการเมื่อวันที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ.2546  ได้รับงบประมาณสนับสนุนจากองค์การบริหารส่วนตำบลคณฑี  ภายใต้การนำของนายอดุลย์  โพธิ์อ่วม  นายกองค์การบริหารส่วนตำบลคณฑีซึ่งเป็นผู้ที่เห็นความสำคัญและมีวิสัยทัศน์ ในการพัฒนาท้องถิ่น โดยใช้ทรัพยากรและองค์ความรู้ด้านประวัติศาสตร์ท้องถิ่นเป็นหลักในการพัฒนา 
           
พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑีมีลักษณะเป็นอาคารโถงชั้นเดียว  หลังคาทรงไทย  ภายในจัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ต่างๆ ไว้ริมผนังและมุมต่างๆ   จำแนกเป็นกลุ่มได้ดังนี้
           
เครื่องมือในการทำนา  เช่น  คันไถและคราดที่ทำด้วยไม้และเหล็ก  คานแอกไม้ประกอบคันไถ  จอบและเสียม  เป็นต้น
           
เครื่องมือในการจับปลา  เช่น  ลอบ  สุ่ม  ข้อง  ไซ  เบ็ด  ฉมวกเหล็ก-ไม้  เป็นต้น
           
เครื่องมือช่าง  เช่น  เลื่อยสั้น-ยาว  มีดพร้า-ปลอกมีด  กบมือไสไม้และขวาน  เป็นต้น
           
เครื่องใช้ในครัวเรือน  เช่น  กระด้ง  โม่   สาแหรก  หม้อ-ไหดินเผา  เตาดินเผา  เตารีด  คนโท  ตะกร้าหวาย  ปิ่นโต  ถ้วยชาม  ตะเกียง  หีบเหล็ก  กระบุงและกระจาด  เป็นต้น 
           
เครื่องใช้ที่ทำด้วยทองเหลือง  เช่น เชี่ยนหมาก  ขัน  พาน  และกระดิ่ง 
           
อาวุธและสิ่งของอื่นๆ  เช่น  ปืน  ดาบ  มีดสั้น  ไม้ตะพด  กลอง  และฉัตรเก่า  เป็นต้น
           
นอกจากนี้  ภายในพิพิธภัณฑ์ยังเก็บรักษาและจัดแสดงหน้าบัน  ช่อฟ้า  นาคสะดุ้งและหางหงส์ของศาลาการเปรียญหลังเก่าที่ทำด้วยไม้แกะสลักฝีมือช่าง พื้นบ้านซึ่งมีความสวยงาม  โดยเฉพาะหน้าบันที่มีการฉลุไม้เป็นลายพันธุ์พฤกษา  ตรงกลางเป็นรูปพานแว่นฟ้า  ใต้พานแว่นฟ้ามีการฉลุเป็นตัวเลขไทยกำกับปีที่สร้างว่า “๒๔๙๒”
           
พื้นที่ส่วนกลางของพิพิธภัณฑ์ทำเป็นตู้กระจกจัดแสดงเครื่องถ้วยลายครามและ เครื่องเบญจรงค์  ข้างบนตู้จัดแสดงพระราชประวัติ  พระบรมฉายาลักษณ์และพระบรมสาทิสลักษณ์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่ หัว  รัชกาลที่ 5    ทั้งนี้  เพื่อเป็นการเทิดพระเกียติพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  เนื่องจากพระองค์เคยเสด็จประพาสบ้านโคนในการเสด็จประพาสต้นเมืองกำแพงเพชร เมื่อวันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ.2449  และยังมีพระราชประวัติและพระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาล ปัจจุบันด้วย 
           
นอกเหนือไปจากพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑีแล้ว  ภายในวัดปราสาทยังมีพิพิธภัณฑสถานวัดปราสาท (บ้านโคนใต้)  ซึ่งจัดแสดงพระพุทธรูปและโบราณวัตถุต่างๆ ที่พบในเขตเมืองคณฑี  ซึ่งหากมีโอกาสผู้เขียนจะนำเสนอรายละเอียดให้ทราบต่อไป  และขณะนี้ยังมีการดำเนินการสร้างปราสาทตรีมุขเพื่อประดิษฐานพระบรมรูปพ่อขุน ศรีอินทราทิตย์  ซึ่งชาวคณฑีเชื่อว่าเมืองโบราณแห่งนี้คือนิวาสถานเดิมของพระองค์ ก่อนที่จะเสด็จขึ้นครองกรุงสุโขทัย
           
พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑีถือว่าเป็นพิพิธภัณฑ์ที่มีการดำเนินการจัดทำโดย ท้องถิ่น  มีการบริหารจัดการในด้านต่างๆ ที่ค่อนข้างเป็นระบบ  ทั้งนี้เพื่อพัฒนาให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวและแหล่งเรียนรู้ประวัติศาสตร์    ที่สำคัญของตำบลคณฑี  พิพิธภัณฑ์ฯ เปิดให้เข้าชมทุกวัน  การเข้าชมจะมีพระสงฆ์หรือเจ้าหน้าที่วิทยากรท้องถิ่นคอยต้อนรับนักท่อง เที่ยวและนำชมพิพิธภัณฑ์  เฉพาะวันเสาร์-วันอาทิตย์และช่วงปิดภาคเรียนจะมีเยาวชนใน ท้องถิ่นทำหน้าที่เป็นยุวมัคคุเทศก์คอยนำชมอีกด้วย  หากมีโอกาสเดินทางไปยังจังหวัดกำแพงเพชร  พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑี ณ วัดปราสาท  เป็นอีกสถานที่หนึ่งที่ควรเข้าชมและประชาสัมพันธ์ให้เป็นที่รู้จักต่อไป


ที่มา: ธีระวัฒน์ แสนคำ "พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นตำบลคณฑี" จุลสารก้าวไปด้วยกัน ปีที่ 8 ฉบับที่ 2 (กุมภาพันธ์ - พฤษภาคม 2555) หน้า 36 - 40.