จากที่ชาวบ้านหนองกา ตำบลปราณบุรี อำเภอปราณบุรี จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ มีความประสงค์ที่จะให้มีศูนย์วัฒนธรรมประจำหมู่บ้าน โดยเลือกสถานที่ที่จะใช้จัดตั้งศูนย์ และได้มีมติให้จัดศูนย์วัฒนธรรม ณ วัดนาห้วย เพื่อใช้เป็นที่ประกอบกิจกรรมตามประเพณีของหมู่บ้าน ต่อมาจึงพัฒนาเป็นศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรี ประกอบกับท่านพระครูประจักษ์ศีลคุณ เจ้าอาวาสวัดนาห้วย ได้สะสมเก็บรวบรวมของเก่าไว้จำนวนหนึ่ง และมีพื้นที่เป็นห้องชั้นล่างใต้อาคารโรงเรียนพระปริยัติธรรม จึงนำของเก่าเหล่านี้มาจัดแสดงไว้เป็นพิพิธภัณฑ์ขนาดเล็ก และอนุญาตให้ใช้สถานที่แห่งนี้เป็นที่ตั้งของศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรี รวมทั้งจัดส่วนหนึ่งของศูนย์เป็นห้องสมุดด้วย เพื่อให้ชาวบ้านและประชาชนทั่วไปได้เข้ามาศึกษาค้นคว้าหาความรู้ ทั้งในรูปแบบพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน ห้องสมุดและร่วมกิจกรรมของศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรี ทั้งนี้ได้รับการสนับสนุนจากวัดนาห้วย สภาวัฒนธรรมอำเภอปราณบุรี และองค์การบริหารส่วนตำบลปราณบุรี
 

การจัดตั้งศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรีมีวัตถุประสงค์เพื่อเป็นศูนย์กลางขององค์กรเครือข่ายเครือญาติทางวัฒนธรรมในตำบลปราณบุรี เพื่ออนุรักษ์ ส่งเสริมและเผยแพร่วัฒนธรรมของตำบลปราณบุรี เมื่อเข้ามาภายในวัดจะสังเกตเห็นอุโบสถ และวิหารโถงอยู่ทางซ้ายมือ โรงเรียนพระปริยัติธรรมจะตั้งอยู่ทางซ้ายตรงข้ามกับวิหารโถง ที่ชั้นล่างของโรงเรียนพระปริยัติธรรมนี้เป็นที่ตั้งของศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรีและพิพิธภัณฑ์วัดนาห้วย
 

พิพิธภัณฑ์วัดนาห้วย เป็นส่วนหนึ่งของศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรี ที่จัดตั้งขึ้นโดยสภาวัฒนธรรมอำเภอปราณบุรี ในความรับผิดชอบของศึกษาธิการอำเภอปราณบุรี ทำหน้าที่ในการบริหารจัดการการดำเนินงานของศูนย์วัฒนธรรม และเนื่องจากใช้พื้นที่จัดตั้งร่วมกับพิพิธภัณฑ์วัดนาห้วยที่มีอยู่เดิม โดยการริเริ่มของท่านเจ้าอาวาสวัดนาห้วย ที่ได้จัดแสดงของเก่าที่ท่านได้รวบรวมไว้ ในชั้นล่างของโรงเรียนพระปริยัติธรรม ศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรีจึงเข้ามามีส่วนร่วมกับพิพิธภัณฑ์วัดนาห้วยและให้ทางวัดดูแลและอำนวยความสะดวกให้กับผู้ที่มีความประสงค์จะเข้าชมพิพิธภัณฑ์ ทั้งนี้ ได้รับการสนับสนุนจากองค์การบริหารส่วนตำบลในการติดตั้งลูกกรงเหล็กดัดเพื่อป้องกันขโมย นอกจากนั้นยังมีเงินสนับสนุนจากศึกษาธิการอำเภอปราณบุรีอีกปีละประมาณ 10,000 บาท ในการจัดงานประจำปีของศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรีด้วย ซึ่งจะจัดในช่วงงานประเพณีสงกรานต์ของทุกปี ในส่วนของพิพิธภัณฑ์จะเปิดให้ประชาชนทั่วไปได้เข้าชมทั้งในช่วงเทศกาลประเพณีข้างต้น และตลอดเวลาที่ได้แจ้งความประสงค์ต่อเจ้าอาวาสวัดนาห้วยแล้ว
 

พิพิธภัณฑ์วัดนาห้วยเป็นสถานที่รวบรวมของเก่าและนำมาจัดแสดงให้ผู้ที่สนใจเข้าชม เป็นพิพิธภัณฑ์ที่ไม่มีรูปแบบที่เป็นทางการมากนัด ซึ่งโดยปกติจะปิด และเปิดเมื่อมีผู้ติดต่อขอเข้าชม และช่วงงานประจำปีเท่านั้น วัตถุและของเก่าที่จัดแสดงไว้ในพิพิธภัณฑ์วัดนาห้วย ส่วนมากเป็นของที่พระครูประจักษ์ศีลคุณ เจ้าอาวาสวัดนาห้วยองค์ปัจจุบัน เป็นผู้รวบรวมสะสมไว้ และมีของที่ชาวบ้านและบุคคลอื่นนำมาบริจาคไว้ในพิพิธภัณฑ์อีกจำนวนหนึ่ง ซึ่งแต่ละชิ้นทางวัดได้ดำเนินการจัดทำทะเบียนเป็นวัตถุเป็นบัญชีวัตถุต่างๆเก็บรักษาไว้ที่ท่านเจ้าอาวาสวัดนาห้วย
 

พิพิธภัณฑ์มีการจำแนกหมวดหมู่และชนิดของวัตถุไม่ค่อยแน่นอน มีวัตถุหลายประเภทจัดแสดงในที่ใกล้เคียงกัน อันเนื่องมาจากความหลากหลายของวัตถุที่จัดแสดง เช่นตู้พระไตรปิฎก ธรรมาสน์ หม้อดินเผา โอ่งดิน แจกันกระเบื้องเคลือบ เงิน เหรียญ ธนบัตร สัตว์สตาฟ หัวจระเข้ ปากปลาฉนาก เปลือกหอย พัดลม รถลาก โต๊ะเก้าอี้ประดับมุก ปืนยาว กระบี่ ดาบ ฆ้อง ตราชั่ง เป็นต้น วัตถุที่มีชิ้นเล็กและมีความสำคัญจะถูกจัดแสดงไว้ในตู้กระจก ซึ่งมีลักษณะเป็นแบบตู้โชว์ตามบ้านเรือนทั่วไป ส่วนวัตถุที่มีขนาดใหญ่ จัดวางไว้ตามส่วนต่างๆของพื้นที่ที่เหมาะสม 
 

พื้นที่ 108 ตารางเมตรในห้องชั้นล่างของอาคารโรงเรียนปริยัติธรรม วัดนาห้วย แบ่งพื้นที่การใช้งานเป็น 2 ส่วน คือส่วนที่เป็นพิพิธภัณฑ์และส่วนที่เป็นห้องสมุด ซึ่งไม่ได้มีการจัดแยกให้ชัดเจน เพียงแต่เป็นการใช้พื้นที่ร่วมกัน ในการมุ่งให้ความรู้ ทั้งในรูปของพิพิธภัณฑ์ ที่ใช้ชมของเก่า และห้องสมุด
 

การดำเนินงานของพิพิธภัณฑ์วัดนาห้วย ไม่มีการจัดบุคลากรสำหรับปฏิบัติหน้าที่และดูแลพิพิธภัณฑ์ ท่านพระครูประจักษ์ศีลคุณ เจ้าอาวาสวัดนาห้วยเป็นผู้ดูแลในส่วนของสงฆ์ ในฐานะที่เป็นผู้ปกครองวัด เป็นผู้รักษากุญแจห้อง เมื่อมีบุคคลหรือคณะบุคคลต้องการเข้าชมพิพิธภัณฑ์หรือใช้ห้องสมุด ในส่วนของฆราวาส มีคณะกรรมการวัด และคณะกรรมการสภาวัฒนธรรมตำบลปราณบุรี เป็นผู้ดูแลศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรี ซึ่งครอบคลุมงานพิพิธภัณฑ์และห้องสมุดวัดนาห้วยด้วย โดยมีประธานสภาวัฒนธรรมตำบลปราณบุรี นายเรียง ทิพย์เนตร เป็นผู้ดูแล ทั้งนี้ได้ประสานงานกับโรงเรียนบ้านหนองกา และโรงเรียนวัดนาห้วย ในส่วนของการเป็นสถานที่ให้ความรู้แก่เด็กนักเรียน โดยมีครูอาจารย์ของทั้งสองโรงเรียนเป็นกรรมการศูนย์วัฒนธรรมตำบลปราณบุรีด้วย 
 

งบประมาณรายได้หลักของพิพิธภัณฑ์ ได้จากการบริจาคที่ผู้เข้าชมบริจาคไว้ในตู้รับบริจาคที่ตั้งไว้ภายในพิพิธภัณฑ์ และผู้บริจาคสามารถลงชื่อบนกระดาน และสมุดเยี่ยมได้ 
 

เรียบเรียงจาก: ดนัย วินัยรัตน์.พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดนาห้วย, รายงานวิชาหลักการพิพิธภัณฑ์ สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, เอกสารไม่ตีพิมพ์: นครปฐม 2546