เมืองขีดขิน จากหลักฐานเอกสารกล่าวไว้ว่าเป็นชื่อที่กำหนดเรียกกันขึ้นใหม่ โดยโยงไปถึงชื่อเมืองที่ปรากฏในมหากาพย์รามายณะของอินเดีย (หรือรามเกียรติ์ของไทย) คือเมืองของยักษ์พาลี ส่วนชื่ออื่นๆ คือ เมืองเสนาราช เมืองปรันตปะ ซึ่งเมืองปรัตตปะ นั้นอาจหมายถึง เมืองพระพุทธบาท เพราะเมืองขีดขินนี้ตั้งอยู่ห่างจากพระพุทธบาทสระบุรีมาทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ราว 20 กิโลเมตร
 

เมืองขีดขินมีผังในรูปเกือบกลมหรือสี่เหลี่ยมผืนผ้ามุมมน ลักษณะคล้ายกับผังเมืองในวัฒนธรรมทวารวดีแห่งอื่นๆที่มักมีรูปร่างไม่สม่ำเสมอ เช่น เมืองคูเมือง อ.อินทร์บุรี จ.สิงห์บุรี เมืองการุ้ง อ.บ้านไร่ จ.อุทัยธานี เมืองบน อ.พยุหะคีรี จ.นครสวรรค์ เมืองขีดขินมีขนาดไม่ใหญ่คือ 620x620 เมตร มีคูน้ำกว้างราว 10-15 เมตร จำนวน 2 ชั้น โดยมีคันดินขนาดใหญ่อยู่ตรงกลางมีความสูงราว 10 เมตร มีประตูเข้าออกเมืองได้ 6 ประตู ส่วนภายในเมืองซึ่งมีแอ่งน้ำทั้งที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติและที่มนุษย์ขุดขึ้นกระจายอยู่ทั่วไปนั้นอาจใช้เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยในสมัยโบราณ ขณะที่ในปัจจุบันมีการตั้งถิ่นฐานของราษฎรทั้งรอบนอกคูเมือง บนคันดิน และภายในเมืองซึ่งใช้เป็นพื้นที่ในการทำเกษตรกรรมด้วย
 

เมืองขีดขินนั้น อยู่ห่างจากโรงเรียนบ้านหมอ “พัฒนานุกูล” ราว 5 กิโลเมตร ประกอบกับชุมชนบ้านหมอเป็นชุมชนที่มีการอยู่อาศัยกันมายาวนาน ทางโรงเรียนจึงเห็นความสำคัญของการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมทั้งทางประวัติศาสตร์ และทางโบราณคดีนี้ไว้ จึงได้ก่อตั้งห้อง “ภูมิปัญญา” ขึ้นในปี พ.ศ. 2549 และรวมรวมวัตถุทั้งเครื่องจักสาน เครื่องมือจับสัตว์น้ำ เครื่องใช้ทางการเกษตร รวมทั้งโบราณวัตถุ มาจัดแสดงเพื่อให้ความรู้แก่นักเรียนภายในโรงเรียน 
 

นอกจากนี้ เมื่อปี พ.ศ. 2550 ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิยาลัยศิลปากร ได้นำนักศึกษาทั้งในระดับปริญญาตรีและปริญญาโท ไปทำการศึกษาขุดค้นภาคสนามที่ “เมืองโบราณขีดขิน” รวมทั้งสิ้น 3 ครั้ง ในปี พ.ศ. 2550 พ.ศ. 2551 และ พ.ศ. 2554 ส่งผลให้ทางโรงเรียนมีความคิดที่จะพัฒนาปรับปรุงข้อมูล รวมทั้งการจัดแสดงภายในห้องภูมิปัญญา ภาควิชาโบราณคดี จึงจัดโครงการให้ความร่วมมือและสนับสนุนการจัดทำพิพิธภัณฑสถาน “การอบรมเชิงปฏิบัติการการจัดการวัตถุพิพิธภัณฑ์เบื้องต้นสำหรับพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นและบุคคลทั่วไป ณ โรงเรียนบ้านหมอ “พัฒนานุกูล”” ขึ้น ในระหว่างวันที่ 25 – 27 เมษายน 2554 เพื่ออบรมคณาจารย์ และนักเรียน ของโรงเรียนบ้านหมอ “พัฒนานุกูล” รวมทั้งชุมชนใกล้เคียง ถึงความสำคัญของประวัติศาสตร์และโบราณคดีในท้องถิ่น และฝึกทักษะด้านการจัดการพิพิธภัณฑ์ ทั้งการทำความสะอาด การอนุรักษ์วัตุเบื้องต้น การทำทะเบียนวัตถุ และการจัดแสดงวัตถุ
 

ห้องภูมิปัญญา อยู่ในพื้นที่ของอาคารเรียนหลังที่ 1 ชั้นที่ 1 มีขนาดไม่กว้างนัก การจัดแสดงแบ่งหมวดหมู่ของวัตถุเป็น 4 หมวด ได้แก่ “ล้วง ควัก ดัก กิน” จัดแสดงวัตถุที่เกี่ยวข้องกับภูมิปัญญาท้องถิ่นในการจักสานเครื่องมือจับสัตว์น้ำ “กิน อยู่ คู่เรือน” จัดแสดงวัตถุที่เกี่ยวข้องกับ ข้าวของเครื่องใช้ในครัวเรือน “ของเก่าเล่าเรื่อง เมืองขีดขิน” จัดแสดงวัตถุที่เกี่ยวข้องกับ โบราณวัตถุที่ได้จากในพื้นที่ และจากแหล่งโบราณคดีเมืองขีดขิน “วิถีชล” จัดแสดงเรือจำลองแบบต่างๆ นอกจากนี้ยังมีมุมนิทรรศการที่จัดแสดงป้ายนิทรรศการบอกเล่าเรื่องราวการดำเนินการขุดค้นทางโบราณคดี และโบราณวัตถุชิ้นสำคัญที่พบจากการขุดค้นที่เมืองขีดขิน
 

ผู้สนใจเข้าชมห้องภูมิปัญญา สามารถเข้าชมได้ตามวันและเวลาทางการทางราชการ หรือติดต่อขอเข้าชมล่วงหน้า เพื่อให้นักเรียนในโรงเรียนบรรยายระหว่างการเข้าชม อย่างไรก็ตาม พื้นที่ของห้องภูมิปัญญามีขนาดเล็ก และมีการถ่ายเทอากาศไม่ดีนัก ซึ่งทางโรงเรียนได้วางแผนการย้ายพื้นที่จัดแสดงไปในอาคารหลังใหม่ที่มีความเหมาะสมมากยิ่งขึ้นในอนาคต
 

ผุสดี รอดเจริญ เขียน/ถ่ายภาพ