พื้นที่บริเวณตำบลเขาสมอคอนมีความสำคัญมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ สมัยทวารวี สมัยอยุธยา สมัยรัตนโกสินทร์ จากหลักฐานต่างๆ ทั้งเอกสาร และโบราณวัตถุ  ระบุว่าเขาสมอคอนเป็นเทือกเขาที่มีความสำคัญด้านประวัติศาสตร์  โดยเฉพาะหลักฐานประเภทตำนาน  ที่มีการกล่าวถึงเขาสมอคอนอยู่มาก เช่น ในหนังสืออักขรานุกรมภูมิศาสตร์ ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ที่กล่าวไว้ว่า “เขาสมอคอนนี้ เป็นที่อยู่ของสุกทันตฤาษี มหาฤาษี ผู้สอนศิลปวิทยาคมแก่พ่อขุนรามคำแหงมหาราชแห่งสุโขทัย    พระยางำเมือง แห่งเมืองพะเยา  และร่วมสมัยเดียวกันกับพ่อขุนเม็งรายมหาราช แห่งอาณาจักรโยนก เชียงแสน ซึ่งสถานที่แห่งนี้ในขณะนั้น ทราบกันในนามว่า ดอยธรรมิกราช แห่งลวปุระ (เมืองละโว้) 
 

พิพิธภัณฑ์วัดถ้ำตะโกพุทธโสภา ตั้งอยู่ที่กุฏิหลังเดิมของพระครูใบฎีกาอนุชาติ   อภิชาโต เจ้าอาวาสรูปปัจจุบัน โดยท่านได้จัดเก็บรวบรวมศิลปวัตถุ ศาสนวัตถุ ที่มีคุณค่าไว้มากมาย เช่น พระบรมสารีริกธาตุ ตู้พระไตรปิฎก คัมภีร์ใบลาน พระพุทธรูปสมัยต่างๆ เครื่องสังคโลก เครื่องเคลือบดินเผาศิลปะแบบจีน เครื่องทองเหลือง เครื่องแก้วสมัยรัชกาลที่ 4-5 ซึ่งก่อนหน้าการปรับปรุงพิพิธภัณฑ์ บริเวณชั้นล่างใช้เป็นอาคารเรียนของการศึกษานอกโรงเรียน ตำบลเขาสมอคอน และอาคารชั้น 2 ใช้เป็นสถานที่รวมรวมวัตถุ แต่ปัจจุบันอาคารเรียนศึกษานอกโรงเรียนได้ย้ายไปที่แห่งใหม่ จึงมีการปรับปรุงโดยย้ายวัตถุบางส่วนลงมาด้านล่าง
 

ทั้งนี้ ในปี พ.ศ. 2553 ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ชวลิต ขาวเขียว อาจารย์ประจำภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร เข้าสำรวจพื้นที่และการขุดค้นทางโบราณคดีที่แหล่งโบราณคดีที่แหล่งโบราณคดีบ้านพราน ตำบลเขาสมอคอน พบโบราณวัตถุในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย หรือตรงกับช่วงยุคเหล็ก เป็นจำนวนมาก เช่น ภาชนะดินเผา เครื่องประดับ เครื่องมือเครื่องใช้โลหะ และโครงกระดูกมนุษย์ โดยโบราณวัตถุ และโครงกระดูกมนุษย์ ที่พบ ได้นำมาจัดเก็บและจัดแสดงไว้ภายในพิพิธภัณฑ์อีกด้วย 
 

ในช่วงแรกของการจัดตั้ง วัตถุจัดแสดงและสะสมภายในพิพิธภัณฑ์ที่ยังไม่มีการทำทะเบียน ส่งผลต่อการสืบค้นข้อมูลวัตถุพิพิธภัณฑ์ ข้อมูลการจัดเก็บ-จัดแสดงวัตถุ ข้อมูลด้านประวัติของวัตถุพิพิธภัณฑ์ และความปลอดภัยของวัตถุพิพิธภัณฑ์ ท่านเจ้าอาวาสและผู้นำในชุมชน จึงติดต่อไปยังพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสมเด็จพระนารายณ์ จังหวัดลพบุรี และ สถาบันพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ เพื่อเข้ามาช่วยทำทะเบียนในช่วงปลายปี พ.ศ.2553 ถึงต้นปี พ.ศ.2554

อย่างไรก็ตาม พิพิธภัณฑ์ก็ยังคงมีปัญหาในเรื่องการจัดแสดงวัตถุ ด้วยเหตุผลดังกล่าวข้างต้น คณาจารย์และนักศึกษาจากภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร จึงได้เข้าไปจัดอบรมเชิงปฏิบัติการเกี่ยวกับการจัดทำพิพิธภัณฑ์ขึ้นภายใต้โครงการให้ความร่วมมือและสนับสนุนการจัดทำพิพิธภัณฑสถาน “การอบรมเชิงปฏิบัติการการจัดการวัตถุพิพิธภัณฑ์เบื้องต้นสำหรับพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นและบุคคลทั่วไป ณ วัดถ้ำตะโกพุทธโสภา ตำบลเขาสมอคอน อำเภอท่าวุ้ง จังหวัดลพบุรี ในระหว่างวันที่ 8 – 10 กรกฎาคม 2554 โดยเป็นการให้ความรู้ในเรื่องโบราณวัตถุที่พบบริเวณพื้นที่ภาคกลาง และการทำความสะอาด การอนุรักษ์ การทำทะเบียนโบราณวัตถุ ซึ่งเน้นการปรับปรุงการจัดแสดงในบริเวณห้องใช้ล่าง ซึ่งจัดบริเวณกลางห้องเป็นมุมโบราณวัตถุที่ได้จากการขุดค้นทางโบราณคดี และพื้นที่รอบห้องจัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ต่างๆ เช่น ตะเกียงเจ้าพายุ เครื่องแก้ว เครื่องเคลือบแบบต่างๆ จัดแสดงศาสนาวัตถุ เช่น พระพิมพ์ ตู้พระธรรม คัมภีร์ใบลาน เป็นต้น 
 

ในปัจจุบันนอกจากท่านเจ้าอาวาสจะเป็นผู้ดูแลพิพิธภัณฑ์แล้ว ยังมีผู้นำจากองค์การบริหารส่วนตำบลสมอคอน ผู้ใหญ่บ้าน หมู่ที่ 5 ตำบลสมอคอน และชาวบ้านในพื้นที่ใกล้เคียงเข้ามาช่วยดูแล และพร้อมต้อนรับผู้มาเยี่ยมชมทุกท่าน โดยสามารถติดต่อขอเข้าชมล่วงหน้าได้ทุกวัน
 

ผุสดี  รอดเจริญ  เขียน/ถ่ายภาพ