พระครูโสภณขันติพลากร (ทรงศักดิ์ ขันติโก) เจ้าอาวาสวัดถ้ำพระผาป่อง หรือชาวบ้านมักจะเรียกขานนามท่านว่าอาจารย์แจ๋ว  เล่าถึงความเป็นมา และแรงบันดาลใจในการริเริ่มก่อตั้งพิพิธภัณฑ์แห่งนี้เมื่อ ปี พ.ศ. 2542 ว่า

       
"..  เนื่องจากหมู่บ้านบึงสา - บ้านนาหลวง ตำบลจันทร์เพ็ญ อำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร และหมู่บ้านใกล้เคียงหลายหมู่บ้าน มีแหล่งโบราณวัตถุที่มีอายุไม่น้อยกว่า 2500 ปีมาแล้ว  มีค่ามากทางโบราณคดี ในการขุดค้นพบสิ่งของต่าง ๆ ในครั้งนี้นั้น มีของใช้เป็นจำนวนมากมาย ไม่น้อยกว่า 15 แหล่ง แต่ละแหล่งมีเนื้อที่ประมาณ 50 ไร่ขึ้นไป ส่วนที่พบอันเป็นจำนวนมากที่สุดคือ เครื่องมือเหล็ก รองลงมาเป็นเครื่องปั้นดินเผา ลูกปัดหลากหลายสี เครื่องประดับกำไลแขน กำไลคอ ลูกกระพวน สำริด สิ่งเหล่านี้โดนพวกหาของเก่าขุดไปขาย ขุดค้นกันเกลื่อน ทิ้งเศษเหล็กเศษเครื่องปั้นดินเผาต่างๆ เกลื่อนไปทั่วเมื่อต้นปี พ.ศ. 2542  ข้าพเจ้าเมื่อได้ทราบข่าวก็ไปดูตามแหล่งต่าง ๆ จึงเกิดมีความรู้สึกขึ้นว่าเสียดายมาก ที่สมบัติอันล้ำค่าทางด้านโบราณคดีจะถูกทำลายไป เพราะคนที่ขุดค้นหาของเก่าโบราณไปขายเพื่อให้ได้เงินอันเป็นสิ่งตอบแทนที่เล็กน้อยเท่านั้น ดังนั้นทุกวิถีทางที่ข้าพเจ้าทำได้เพื่อการอนุรักษ์และรักษาในสิ่งต่าง ๆ เหล่านี้ จึงได้รวบรวมโบราณวัตถุต่าง ๆ เหล่านั้นเท่าที่จะทำได้ และมีความคิดที่จะสร้างพิพิธภัณฑ์ขึ้นที่บ้านบึงสา บริเวณที่ธรณีสงฆ์ ทางทิศเหนือของหมู่บ้าน  ซึ่งมีเนื้อที่จำนวนมากพอสมควร           

         
ความตั้งใจอันนี้ไปสำเร็จกันตอนไหนก็ไม่ทราบ หรือว่าได้แค่ตั้งใจในส่วนนี้ แต่ส่วนที่รวบรวมรักษานั้นได้ทำมาตั้งแต่วันที่ได้ทราบข่าว จนขณะนี้ก็ได้จัดเก็บรวบรวมเป็นพิพิธภัณฑ์ขึ้นชั่วคราวที่วัดบ้านบึงสา และได้มอบของบางส่วนให้ทางหอแก้วมุกดาหาร จังหวัดมุกดาหารไปจัดแสดง รวมถึงให้มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์  วิทยาเขตจังหวัดสกลนคร ไปแสดงเป็นบางส่วน ที่วัดบึงสานั้นทางสถาบันราชภัฎสกลนคร และมหาวิทยาลัยศิลปากร กรุงเทพฯ ก็ส่งนักศึกษามาศึกษาแล้วหลายครั้ง ข้าพเจ้าใคร่ขอความร่วมมือจากทุกท่านที่ได้เห็นได้รู้ในเรื่องนี้กรุณาได้ช่วยกัน อนุรักษ์ในสิ่งเหล่านี้ร่วมกัน  สมบัติเหล่านี้มีค่ามากทางโบราณคดี ที่มีคุณค่าหาประมาณมิได้ ให้คู่กับบ้านกับเมืองสืบต่อไป ..."

         
พิพิธภัณฑ์บ้านบึงสาเปิดให้เข้าชมตั้งแต่ ปี พ.ศ. 2545  การบริหารจัดการพิพิธภัณฑ์ตั้งแต่เริ่มก่อตั้งจนกระทั่งปัจจุบัน อยู่ภายใต้การดูแลของพระครูโสภณขันติพลาธิการ เจ้าอาวาสวัดถ้ำพระผาป่อง โดยท่านจะเป็นวิทยากรนำชมพิพิธภัณฑ์ให้แก่ผู้ที่มามาเยี่ยมชมด้วย 

การจัดแสดง

             
อาคารพิพิธภัณฑ์เป็นอาคารครึ่งตึกครึ่งไม้ 2 ชั้น ชั้นบนเป็นกุฏิพระสงฆ์ ส่วนชั้นล่างดัดแปลงเป็นที่จัดแสดงวัตถุ ข้าวของที่จัดแสดงส่วนใหญ่คือ โบราณวัตถุที่ชาวบ้านขุดพบตามทุ่งนาในหมู่บ้านบึงสาแล้วนำมาบริจาคแก่ทางวัด อาทิ ขวานโลหะลักษณะคล้ายเหล็ก เครื่องประดับสำริด กำไลแขน แหวน ลูกปัดหิน ภาชนะดินเผา ลูกกลิ้ง รูปปั้นสัตว์ โดยโบราณวัตถุเหล่านี้จัดแสดงอยู่ในตู้กระจกจำนวน 10 ตู้ ซึ่งตั้งวางเป็นแถวยาวบริเวณกลางโถงของพิพิธภัณฑ์

             
นอกจากโบราณวัตถุที่ขุดพบแล้ว ที่นี่ยังจัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ของชาวบึงสาและของพื้นบ้านอีสานต่าง ๆ อีกมากมาย อาทิ เครื่องจักสาน กระบุง กระโซ่วิดน้ำ ฟืมทอเสื่อ อิ้วฝ้าย ไถ คราด กระพรวนห้อยคอวัวควาย กระโปม กระต่ายขูดมะพร้าว กลองเส็ง แคน จักรยานคันแรกของบ้านบึงสา โทรทัศน์และโทรศัพท์รุ่นเก่า หีบหวาย หีบกำปั่นเหล็ก เป็นต้น ข้าวของดังกล่าววางเรียงรายปะปนกันบริเวณผนังทั้งสองด้านหลังตู้จัดแสดงโบราณวัตถุ ของส่วนใหญ่มีป้ายชื่อเรียกติดไว้พร้อมชื่อผู้บริจาคเช่นเดียวกับโบราณวัตถุบางชิ้นที่ติดป้ายชื่อและคะเนอายุว่าอยู่ราว 2,500 ปี  

 

ข้อมูลจาก:

1. การสำรวจภาคสนามของศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร เมื่อวันที่ 27 พฤศจิกายน 2547

2. ประวัติพิพิธภัณฑ์ และประวัติบ้านบึงสา บ้านนาหลวง ต.จันทร์เพ็ญ อ.เต่างอย จ.สกลนคร  จัดทำโดย พระครูโสภณขันติพลากร (ทรงศักดิ์ ขันติโก) วัดถ้ำพระผาป่อง บ้านขัวสูง ต.กกตูม อ.ดงหลวง จ.มุกดาหาร

3. แบบสอบถามข้อมูลเบื้องต้นเกี่ยวกับพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น (พ.ศ.2546)

4. การประชุมเครือข่ายเพื่อการวิจัยและพัฒนาพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) จัดโดยศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร วันที่ 27 - 28 ธันวาคม พ.ศ. 2546  ณ โรงแรมตักสิลา และสถาบันวิจัยวลัยรุกขเวช สถานีปฏิบัติการนาดูน  จังหวัดมหาสารคาม