บ้านนาป่าหนาด เป็นหมู่บ้านของคนเชื้อสายไทดำที่บรรพบุรุษถูกกวาดต้อนมาจากเมืองพวนเมื่อครั้งไทยยกทัพปราบฮ่อในปี พ.ศ. 2418 เนื่องจากฮ่อยกกำลังมาตีเมืองเชียงขวาง ซึ่งเป็นเมืองสำคัญของแคว้นพวน ทางกรุงเทพฯ ได้จัดทัพให้พระยาภูธราภัยเป็นแม่ทัพคุมกองทัพไปปราบฮ่อ แล้วได้กวาดต้อนผู้คนจากแคว้นพวนอพยพเข้ามาไทยด้วย ชาวไทดำที่ถูกกวาดต้อนในครั้งนั้นเข้ามาตั้งรกรากหลายแห่งด้วยกัน ต่อมาเจ้าเมืองบริขันธ์ มาทูลขอราษฎรบางส่วนกลับไปยังเชียงขวาง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงยินยอมให้ไทดำอพยพกลับไปตามคำขอ ครั้งมาถึงเมืองหล่ม ชาวไทดำบางส่วนได้ตั้งหลักแหล่งที่หล่มสัก บางส่วนกลับไปเชียงขวาง แต่มีบางกลุ่มที่เมื่อเดินทางไปถึงเชียงขวางแล้วพบว่าไม่มีที่ทางเหมาะสมที่จะตั้งหลักแหล่ง จึงชักชวนอพยพกลับมาเมืองหล่มสักตามเดิม โดยข้ามโขงมาขึ้นที่บ้านสง่าว (ใต้อำเภอปากชม) ตามเส้นทางบ้านปากปัด นาค้อ ทะลุมาถึงท่าบม ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ท่าบม ต่อมาได้ย้ายมาอยู่ที่บ้านนาเบน แล้วจึงย้ายมาอยู่ที่บ้านนาป่าหนาดเป็นการถาวร ราวปี พ.ศ. 2448 เนื่องจากอุดมสมบูรณ์ โดยครอบครัวที่อพยพมาในคราวนั้นมีทั้งหมด 15 ครอบครัวด้วยกัน
 

ในห้วงที่มีการตื่นตัวด้านการอนุรักษ์รักษาประเพณี วัฒนธรรม ท้องถิ่น บ้านนาป่าหนาดเป็นหมู่บ้านหนึ่งที่ได้รับความสนใจ เนื่องจากเป็นหมู่บ้านไทดำเพียงแห่งเดียวในจังหวัดเลย และยังประกอบพิธีกรรมที่ตกทอดจากบรรพบุรุษเช่น เสนเรือน หรือภาษาพูด ที่ยังหลงเหลืออยู่บ้างท่ามกลางวิถีชีวิตสมัยใหม่  ศูนย์วัฒนธรรมไทดำบ้านนาป่าหนาด ก่อตั้งขึ้นราวปี พ.ศ. 2546 โดยนักวิชาการท้องถิ่นในจังหวัดเลยร่วมกับชาวบ้านนาป่าหนาด มีสมาคมอนุรักษ์วัฒนธรรมไทดำ ที่สมาชิกส่วนใหญ่เป็นคนในหมู่บ้าน เป็นผู้แล ประกอบไปด้วยกลุ่มอาคารที่สร้างแบบง่าย ๆ หลังหนึ่งเป็นบ้านไทดำจำลอง ติดกันเป็นอาคารศูนย์ทอผ้าของกลุ่มแม่บ้าน หากแต่สภาพปัจจุบันของสิ่งก่อสร้างขาดการดูแล ถูกปล่อยทิ้ง โดยเฉพาะอาคารทอผ้า เนื่องจากไม่มีผู้เข้ามาใช้งาน จะมีก็แต่ผู้ดูแลประจำ ที่นั่งทอผ้าลำพังบริเวณไต้ถุนของบ้านไทดำจำลอง ส่วนชั้นบนของตัวบ้าน กลายเป็นที่เก็บของไป  บริเวณไต้ถุนบ้านมีนิทรรศการเล็ก ๆ และแผนที่แสดงการอพยพของชาวไทดำเข้าสู่ประเทศไทย ผังตัวอักษรไทดำ พร้อมผลิตภัณฑ์ของสมาคมฯ อาทิ ผ้าทอ ผ้าเปียว สบู่สมุนไพร 
 

เอาเข้าจริง สิ่งที่ชาวบ้านนาป่าหนาด สนใจและให้ความสำคัญ คงไม่ใช่ตัวอาคารจัดแสดง หากแต่เป็นความพยายามในการติดต่อและสร้างเครือข่ายระหว่างคนเชื้อสายไทดำในจังหวัดอื่นของประเทศไทย หรือแม้กระทั่งในลาวหรือเวียดนาม  การย้อนความทรงจำของแม่อ่อน ทันหา อายุกว่า 70 ปี  กับแม่จอน ไพรศูนย์ น้องสาว คราวไปเยี่ยมเยียนชาวไทดำที่เพชรบุรี และเมื่อครั้งที่พี่น้องชาวไทดำที่เพชรบุรีมาเยือนบ้านนาป่าหนาด พรั่งพรูออกมาด้วยความประทับใจ ข้อความหนึ่งที่ติดอยู่ข้างเสาไต้ถุนบ้านไทดำจำลอง คงจะยืนยันความรู้สึกถึงความเป็นพี่เป็นน้องของคนไทดำที่ว่าพี่น้องไทดำตกอยู่ที่ใดก็เป็นพี่น้องกันหมด "ลวงพี่สายน้อง อ้ายน้องตกเข้า ลิ้นบ่ขาด ตกเก้าหลาดบ่เสีย"   
 

ข้อมูลจาก: 

สำรวจภาคสนามวันที่ 19 ธันวาคม 2549

ดารารัตน์ เมตตาริกานนท์ และสมศักดิ์ ศรีสันติสุข. รายงานการวิจัยเรื่อง การเปลี่ยนแปลงทางด้านเศรษฐกิจ การเมือง สังคม และวัฒนธรรม ในหมู่บ้านอีสาน: ศึกษากรณีหมู่บ้านนาป่าหนาด. ขอนแก่น: คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น, 2529.