ในอดีตมีผู้คนเข้ามาอยู่อาศัยในพื้นที่จังหวัดมหาสารคามมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ ต่อเนื่องมาในยุคประวัติศาสตร์ ตั้งแต่สมัยทวารวดี สมัยเขมรโบราณ สมัยล้านช้าง กระทั่งสมัยอิทธิพลของสยาม จึงได้ตั้งเป็นเมืองมหาสารคาม เมื่อปี 2408 ขึ้นกับเมืองร้อยเอ็ด จนในปี 2412 ได้แยกออกจากเมืองร้อยเอ็ด ยกฐานะเป็นเมืองมหาสารคามที่ขึ้นตรงต่อกรุงเทพมหานคร ก่อนที่จะเปลี่ยนแป็นจังหวัดมหาสารคามเมื่อ พ.ศ. 2455 กระทั่งปัจจุบัน ทั้งนี้ หากกล่าวถึงวัดคู่บ้านคู่เมืองของมหาสารคามนั้น คงเป็นวัดใดไปไม่ได้นอกจาก “วัดมหาชัย” (พระอารามหลวง) ซึ่งเดิมชื่อ “วัดเหนือ” ก่อตั้งขึ้นรุ่นราวคราวเดียวกับการก่อตั้งเมือง คือเมื่อ พ.ศ. 2408 ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยพระเจริญราชเดช (กวด) เจ้าเมืองมหาสารคามคนแรก ร่วมกับประชาชนชาวมหาสารคามช่วยกันสร้างขึ้นให้เป็นวัดประจำเมือง มีพระยาครูสุวรรณดี ศีลสังวร เป็นเจ้าอาวาสรูปแรก ต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2472 พระสารคามมุนี (สารภวภูตานนท์) เจ้าอาวาสวัดรูปที่ 18 เป็นเจ้าคณะจังหวัดมหาสารคาม ได้ขอเปลี่ยนชื่อจาก “วัดเหนือ” เป็น “วัดมหาชัย” และเมื่อวันที่ 27 กุมภาพันธ์ 2527 วัดมหาชัยได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ให้ยกฐานะขึ้นเป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ ซึ่งนับว่าวัดมหาชัย เป็นวัดคู่บ้านคู่เมืองที่มีประวัติศาสตร์ร่วมกับเมืองมหาสารคามมาตั้งแต่ช่วงแรกก่อตั้งเป็นเมือง ด้วยเหตุแห่งความผูกพันกับชาวเมืองมหาสารคาม และความเป็นปราชญ์ด้านวัฒนธรรมของท่านเจ้าคุณพระอริยานุวัตร (เขมจารี) เจ้าอาวาสรูปที่ 19 ท่านจึงได้ก่อตั้ง “หอสารคามมุนี” ขึ้นเมื่อปี 2509 เพื่อเป็นอนุสาวรีย์บรรจุอัฐิและประดิษฐานรูปหล่อเจ้าคุณพระสารคามมุนี (สาร ภวภูตานนท์ ณ มหาสารคาม) อดีตเจ้าอาวาสวัดมหาชัยและอดีตเจ้าคณะจังหวัดมหาสารคาม และใช้เป็นสถานที่เก็บรักษาโบราณวัตถุที่ท่านได้รวบรวมไว้ ด้วยเห็นว่ามีชาวต่างประเทศเข้ามากว้านซื้อโบราณวัตถุในท้องถิ่นไปเป็นจำนวนมาก และได้ตั้งเป็น “ศูนย์วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ” ขึ้นที่หอสารคามมุนี จากนั้นก็มีผู้มีจิตศรัทธาถวายโบราณวัตถุแด่ท่านเจ้าคุณเรื่อยมา กระทั่งในปี 2525 กรมการศาสนา ได้จัดตั้งให้เป็น “พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ” โดยมีมหาวิทยาลัยมหาสารคามและสถาบันราชภัฏมหาสารคาม ให้การสนับสนุนช่วยเหลือเพื่อให้เป็นแหล่งค้นคว้าของนิสิตนักศึกษาทั้ง 2 สถาบัน หอสารคามมุนี หรืออาคารพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ วัดมหาชัย เป็นสถาปัตยกรรมแบบไทยประยุกต์ 2 ชั้น ทรงจตุรมุข สร้างขึ้นเมื่อปี 2509 และได้รับการปรับปรุงตั้งแต่ปี 2563 แล้วเสร็จและมีพิธีเปิดในเดือนสิงหาคม 2565 ด้วยการสนับสนุนด้านงบประมาณจาก ธนาคารกรุงเทพ จํากัด (มหาชน) และสถาบันวิจัยศิลปะและวัฒนธรรมอีสาน มหาวิทยาลัยมหาสารคาม ออกแบบการจัดแสดงและจัดทำข้อมูลวัตถุจัดแสดง วัตถุที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์เกือบทั้งหมดเป็นของสะสมของท่านเจ้าคุณพระอริยานุวัตร (อารีย์ เขมจารี) ล้วนแสดงให้เห็นถึงประวัติศาสตร์อันยาวนานของภาคอีสาน ของจังหวัดมหาสารคาม และของวัดมหาชัย เช่น ชิ้นส่วนปราสาทเขมร พระพิมพ์ดินเผา พระไภษัชยคุรุ พระพุทธรูปสำคัญของวัด พระพุทธรูปและประติมากรรมไม้แกะสลัก เทวรูปโบราณ ประติมากรรมเล่าเรื่องตามวรรณกรรมพื้นถิ่นอีสาน เอกสารโบราณ เครื่องปั้นดินเผาสมัยต่าง ๆ ของภาคอีสาน เครื่องมือเครื่องใช้ของชาวอีสาน รวมถึงเสมาสมัยทวารวดีที่จัดแสดงอยู่ภายนอกอาคาร เป็นต้น