"ตี 2 ของวันที่ 29 กันยายน 2544 (เช้าของวันที่ 30 กันยายน 2544) แม่ของข้าพเจ้า ผู้ซึ่งทั้งชีวิตอยู่กับผืนนา ไม่เคยรู้เท่าทันเทคโนโลยี แม่ได้ขอให้คุณหมอต่อสัญญาณโทรศัพท์เคลื่อนที่มาถึงข้าพเจ้า และเสียงของแม่ยังก้องอยู่ในหูของข้าพเจ้าตลอดเวลา "..เค..พ่อไปแล้ว...พ่อไม่ไหวแล้ว.." ขณะที่ทั้งชีวิตของแม่อยู่กับท้องนา หวังในผลผลิตอันช่วยประทังชีวิตคนในครอบครัว แต่ชีวิตของพ่อกับจมอยู่กับงานศิลปะ ของเก่า และของแปลกทั่วผืนแผ่นดินอีสาน ซึ่งยากที่คนในระดับรากหญ้าในสังคมพึงกระทำ ทุ่มเม็ดเงินที่มี ไปกับของที่กินไม่ได้ ภรรยาและลูกทั้งหก แปลกแยก แตกต่าง พ่อมีความเป็นตัวเองสูง เชื่อมั่นในตัวเองในทุกกรณี"  แม้วันนี้อาจารย์บุญหมั่น คำสะอาด จะไม่ได้มีโอกาสอยู่ชื่นชมกับความตั้งใจของ สันติภาพ คำสะอาด บุตรคนสุดท้องและครอบครัวในการสานต่อเจตนารมณ์ในการสร้างพิพิธภัณฑ์เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้วัฒนธรรมอีสาน แต่การดำเนินงานและการสร้างสรรค์ปรับปรุงพิพิธภัณฑ์อย่างต่อเนื่องกลายเป็นประจักษ์พยานที่ช่วยตอกย้ำว่า ยังมีคนเล็กๆ ในสังคมที่ตั้งมั่นกับการสร้างสรรค์งานวัฒนธรรม สร้างสรรค์สถานที่เพื่อการศึกษาและสร้างความเข้าใจในรากเหง้า ความเป็นมาและเป็นไปของชีวิตสังคมและชีวิตผู้คนในท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย

       
"พิพิธภัณฑ์บ้านเชียงเหียน เปิดตัวอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 14 มีนาคม 2541 พ่อภาคภูมิใจมาก แม้เราจะเป็นเพียงบ้านหลังเก่า ของสะสมสุมกองไม่มีระเบียบ ฝุ่นเกรอะกรัง แต่เราก็มีชื่อปรากฏในแผนที่ประเทศไทยตั้งแต่ปี 2536 พ่อมีรอยยิ้มทุกครั้งที่มีคนขอเข้าชม พ่อเป็นศิลปิน ถือเป็นงานหลักที่จุนเจือ ส่งลูกทั้งหกเล่าเรียน เพราะลำพังเงินเดือนข้าราชการครู ไม่เพียงพอต่อความต้องการของปากท้อง พ่อฝันถึงพิพิธภัณฑ์ที่สมบูรณ์แบบ คาดหวังถึงเงินบำเหน็จในชั่วชีวิตข้าราชการ จะทุ่มสุดแรงเพื่อพิพิธภัณฑ์บ้านเชียงเหียน อันเป็นชีวิตของพ่อ จนลุเข้าอายุ 60 ช่วง 5 เดือนก่อนเกษียนอายุราชการ พ่อล้มป่วยลงด้วยโรคเบาหวาน หลากหลายโรคก็รุมเร้า เงินบำเหน็จก้อนใหญ่ยื้อชีวิตพ่อไว้ได้เพียงกว่า 2 ปีเท่านั้น" สันติภาพ คำสะอาด บอกเล่าความเป็นมาของพิพิธภัณฑ์ พร้อมไปกับการอ้างอิงบันทึกที่พ่อได้บันทึกไว้ ที่แสดงให้เห็นถึงความเชื่อมั่นและตั้งใจจริงต่องานพิพิธภัณฑ์ในตอนหนึ่งของบันทึกกว่า 400 เล่มที่ทิ้งไว้ให้ลูกหลานได้เข้าใจในปณิธานของตนเอง

       
"การจัดพิพิธภัณฑ์บ้านเชียงเหียน ฟังแต่ชื่อบ้านก็เป็นชื่อเมืองโบราณมาแต่สมัยขอมเรืองอำนาจ ตั้งแต่สมัยพระเจ้าไชยวรมันต์ที่ 7 เจริญสุดขีดในสมัยขอม ชื่อ "เชียงเหียน" นี้ก็คือ ชื่อเจ้าเมือง ในวรรณกรรมอีสานเรื่อง "ผาแดงนางไอ่" บ่งบอกชื่อบ้านเชียงเหียนอย่างเด่นชัดว่าเป็นชื่อเจ้าเมืองเชียงเหียนโบราณ ในเมื่อผมเป็นผู้หนึ่งที่เกิดมาในบ้านนี้ เกิดมีความสนใจเรื่องโบราณวัตถุอย่างล้นพ้น จึงสะสมสิ่งละอันพันละน้อย ซึ่งเป็นสิ่งประดิษฐ์คิดขึ้นจากฝีมือคนอีสาน เรามุ่งดึงวัสดุอุปกรณ์ เครื่องใช้ เครื่องมือ สิ่งจักสาน เครื่องมือการหาปลา เครื่องมือการทำนา ฯลฯ นำมารวบรวมไว้โดยเอาบ้านเป็นที่จัดแสดง สะสมมาตั้งแต่เรียนหนังสือชั้น ป.2 จนถึงปัจจุบันรวมแล้วใช้เวลาสะสมประมาณเกือบ 50 ปี เพียงแต่รอคอยการจัดสถานที่ที่มั่นคงถาวร ซึ่งมีรายการแสดงให้ท่านผู้ชมชมไม่ต่ำกว่าหมื่นชิ้น แม้จะมีอุปสรรคทางด้านครอบครัวซึ่งเป็นที่หนักใจแก่ ลูก เมีย แต่ผมก็ไม่ลดละที่จะเดินทางต่อไปไม่หยุดยั้ง เพื่อเป็นแนวทางศึกษา แก่ กุลบุตร กุลธิดา นักเรียน นักศึกษา นิสิต ตลอดท่านผู้สนใจทั่วประเทศ ได้มีโอกาสเข้าชมพิพิธภัณฑ์บ้านเชียงเหียนแห่งนี้ แห่งเดียวในประเทศไทย ซึ่งปี 2543 คงถึงขั้นตอนที่เอาจริงเอาจังแน่นอน เพราะเริ่มมาแล้ว 50 ปี..." 

คุณสันติภาพกล่าวถึงการตัดสินใจครั้งนี้ว่า 

           
"วันที่10 มกราคม 2545 งานบุญ 100 วันของพ่อ ข้าพเจ้าได้นั่งมองชีวิต มองของสะสมบนบ้าน ข้าพเจ้าจะหลีกหนี ทิ้งชีวิตของพ่อไปได้อย่างไร แม่และพี่ๆ ทุกคนก็รับฟัง เรามีจุดหมายร่วมกัน ตุลาคม 2545 งานก่อสร้างอาคารหลังใหม่จึงเริ่มขึ้นโดยทีมช่างอันเป็นเครือญาติ ทุกอย่างดำเนินตามฝันของพ่อ แสดงตัวตนของพ่อ และจะเพิ่มเติม สั่งสมในสิ่งที่ขาดหาย เพื่อเป็นความภูมิใจของคนในระดับรากหญ้าอย่างแท้จริง เหน็ดเหนื่อยเหลือเกินแต่ก็หายเป็นปลิดทิ้งทุกครั้งที่มีคนสนใจไต่ถาม 

           
ตัวอาคารทำมุมฉาก ประกอบด้วย "อาคารบุญหมั่น" ซึ่งชั้นบนจัดแสดงของเก่า ภูมิปัญญาอีสาน ประวัติศาสตร์หมู่บ้านเชียงเหียน กะโหลกเขา วัว ควาย เป็นต้น ด้านล่างเป็นห้องแสดงงานศิลปะ "Boonman Contemporary Art Gallery" จัดแสดงงานศิลปะหลากแขนง โดยมีงานของคุณพ่อเป็นหลัก และจะหมุนเวียนกับหลากศิลปิน นิสิต นักศึกษา ผู้สนใจ เป็นเวทีแสดงงานศิลปะของชุมชน และ "หอระกาเดือน" สถานที่แสดงแหล่งท่องเที่ยว แนะนำสถานที่น่าสนใจในเส้นทางสายไหมอีสาน ประวัติศาสตร์ชุมชน ดินแดนอันรุ่มรวยด้วยวัฒนธรรม และมีแต่ความสงบ ร่มเย็น พิพิธภัณฑ์บ้านเชียงเหียนจะเปิดตัวอีกครั้งในราวกลางเดือนพฤษภาคม ศกนี้ ยินดีต้อนรับผู้สนใจทุกท่าน เพื่อได้รับรู้ถึงความภาคภูมิใจในผืนดินที่ราบสูงแห่งนี้" 

 

---

ข้อมูลจาก: จดหมายจากคุณสันติภาพ คำสะอาด ถึงกองบรรณาธิการจุลสารก้าวไปด้วยกัน ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร