ศูนย์การเรียนรู้วัฒนธรรมและวิถีชุมชนภาคตะวันออก บ้านหนองผูกเต่า  เป็นอาคารอเนกประสงค์ชั้นเดียว ตั้งอยู่ในบริเวณวัดวิหารธรรม บ้านหนองผูกเต่า อำเภอเมืองสระแก้ว จังหวัดสระแก้ว เริ่มก่อตั้งขึ้นในปี พ.ศ. 2543 เมื่อพระครูสุนทรสารธรรม (เจ้าอาวาส) ได้รับงบประมาณจากกองทุน SIF (Social Investment Fund) มาจัดสร้างอาคารอเนกประสงค์เพื่อใช้เป็นศูนย์การเรียนรู้ของชุมชน ใช้เป็นเวทีแลกเปลี่ยน ห้องประชุม ห้องสมุด และพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน โดยมีอาจารย์ธีระพล จันทะวงษ์ เป็นผู้ดูแลจัดการในปัจจุบัน
 

ภายในอาคารหลังแรก มีพื้นที่จัดแสดงไม่มากนัก เนื่องจากครึ่งหนึ่งใช้เป็นพื้นที่จัดประชุม และใช้ฝึกอาชีพในชุมชน เช่น การทำไวน์ ทำปุ๋ยหมัก การอบรมธรรม พื้นที่ส่วนที่เหลือจัดแสดงข้าวของเครื่องใช้พื้นบ้าน อาทิ ไถคู่ แอก ครกกระเดื่อง รางข้าวหมู ไซดักปลา ยอ ตาชั่ง บั้งร่อนทอง ส่วนศาลาอีกหนึ่งหลังที่อยู่ติดกัน ใช้พื้นที่จัดแสดงเครื่องมือและข้าวของขนาดใหญ่ อาทิ เกวียน เครื่องสีข้าวเปลือก ครกกระเดื่อง 
 

ปัจจุบันบ้านหนองผูกเต่ามีครัวเรือนอยู่ประมาณ 138 หลังคาเรือน หากแต่พื้นที่ทำนาของบ้านหนองผูกเต่าในปัจจุบันเริ่มลดน้อยถอยลง ผู้คนหันไปทำไร่มันสำปะหลัง ปลูกต้นยูคาลิปตัสเพื่อส่งขายโรงงานกระดาษ หรือไม่ก็เข้าไปเป็นคนงานในนิคมอุตสาหรรมกบินทร์บุรี ชาวบ้านส่วนหนึ่งจึงเห็นว่า หมู่บ้านน่าจัดจัดเก็บและอนุรักษ์เครื่องมือทำนา หรือข้าวของที่เกี่ยวข้องในวิถีการเกษตรแบบดั้งเดิมเอาไว้ จึงกลายเป็นที่มาของส่วนจัดแสดงในศูนย์การเรียนรู้แห่งนี้
 

ผู้เฒ่าผู้แก่ได้เล่าประวัติความเป็นมาของหมู่บ้านนี้ว่า ในปี พ.ศ. 2466 ได้มีประชาชนจากตำบลบ้านนา (หนองสังข์) อำเภอกบินทร์บุรี จังหวัดปราจีนบุรี อพยพมาตั้งถิ่นฐานอยู่ห่างจากถนนสุวรรณศร (ถนนเก่า) ไปทางทิศเหนือประมาณ 800 เมตร จำนวน 4 ครอบครัว นำโดย นายทอง พาชาติ นายพิมพ์ วังพรม นายทุย เจริญผล และนายรี ยิ่งยง ต้นเหตุของการเกิดชื่อ “บ้านหนองผูกเต่า” เนื่องมาจากสภาพพื้นที่เดิมทั่วไปเป็นป่าทึบมีสัตว์ป่าอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก พื้นที่บางแห่งที่เป็นหนองน้ำจะถูกปกคลุมด้วยหญ้าและพืชน้ำต่างๆ ประชาชนที่อพยพเข้ามาได้ทำการถางป่า เปิดหนองน้ำเพื่อทำการเกษตรปลูกข้าวเป็นหลัก ปรากฎว่าเมื่อเปิดป่าหนองน้ำพบเต่าเป็นจำนวนมาก ชาวบ้านจับเต่าที่พบในหนองน้ำได้แต่ไม่สามารถนำกลับไปในคราวเดียว จึงได้ผูกมัดขาเต่าล่ามไว้กับหลักหรือต้นไม้ เป็นสาเหตุให้ผู้คนทั่วไปเรียกสถานที่บริเวณนี้ว่า “หนองผูกเต่า” ตั้งแต่นั้นมา 
 

เมื่อชาวบ้านอพยพเข้ามามากขึ้น นายทอง เหมคม ซึ่งเป็นผู้ใหญ่บ้านได้บริจาคที่จำนวน 20 ไร่เศษ บริเวณทิศตะวันตกของหนองน้ำผูกเต่า ก่อตั้งวัดขึ้นในปี พ.ศ. 2502 ชื่อ วัดวิหารธรรม (บ้านหนองผูกเต่า) โดยมีพระเสนอ สิงห์สนิท เป็นเจ้าอาวาสองค์แรก ในปี พ.ศ. 2486 นายคำเบ้า ยิ่งยง (บุตรของ นายรี ยิ่งยง) ได้บริจาคที่ดินจำนวนหนึ่งร่วมกับชาวบ้านก่อตั้งโรงเรียนบ้านหนองผูกเต่าขึ้น โดยมีนายทวี แผนศรี เป็นครูใหญ่คนแรก เปิดสอนชั้น ป.1-ป.4  ในเวลาต่อมา พระคำหล้า ขันติสาโร (พระครูสุนทร สารธรรม) ซึ่งดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดวิหารธรรม ได้ร่วมมือกับชาวบ้านช่วยกันบุกเบิกและพัฒนา บ้าน วัด และโรงเรียน ร่วมกันเรื่อยมา

 

ข้อมูลจาก: สำรวจภาคสนามวันที่ 19 ตุลาคม 2550