พิพิธภัณฑ์ตุ๊กตา จัดตั้งขึ้นในปี 2529 โดยคุณยุทธยา บุญประคอง เริ่มต้นจากการเป็นแหล่งผลิตตุ๊กตาเพื่อการส่งออก จากนั้นได้ต่อเติมอาคารพิพิธภัณฑ์ด้านข้างโรงงาน โดยแบ่งเป็นอาคารขายของที่ระลึกทางด้านหน้า ส่วนอาคารจัดแสดงอยู่ด้านข้าง ผู้ชมสามารถเข้าชมการผลิตตุ๊กตาในโรงงานด้านหลังอาคารที่ขายของที่ระลึกได้   สินค้าที่ระลึกที่ขายนอกจากเป็นตุ๊กตาที่ผลิตจากโรงงานแล้ว ยังมีการรับสินค้าประเภทอื่น ๆ จากภายนอกเข้ามาขายด้วย เช่น ผลิตภัณฑ์จากผ้า ของตกแต่งบ้าน เป็นต้น วัสดุที่ใช้ประดิษฐ์ตุ๊กตาแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มสำคัญคือ ผ้า(ใช้ในการทำเสื้อผ้าและเครื่องประดับตกแต่ง รวมทั้งการใช้ผ้าในการทำตัวหุ่น แต่ไม่ใช่งานฝีมือแหล่งของโรงงานแห่งนี้) และกระเบื้อง (ใช้เป็นวัสดุหลักในการสร้างหัวและตัวหุ่น)  
 

จุดที่น่าสนใจของพิพิธภัณฑ์ตุ๊กตาคือ การให้ความสำคัญกับตัววัตถุ เพราะประมาณร้อยละ 80 ของการจัดแสดง เป็นการนำตุ๊กตาหรืองานสะสมหลักของพิพิธภัณฑ์จัดแสดงในตู้ โดยมิได้สร้างบริบทการตีความใด ๆ เพิ่มเติม จะมีเพียงบางส่วนเท่านั้น ที่มีการสร้างฉากเกี่ยวกับประเพณีตามขนบเดิมเพิ่มเติม อาทิ การแต่งงาน โดยมีการใช้ตุ๊กตาแต่งกายตามท้องถิ่นจัดประกอบฉากที่มีเครื่องเรือน หรือม้านั่งอย่างง่ายที่สามารถสื่อถึงสิ่งที่ปรากฏในชีวิตจริงตามวาระต่าง ๆ ที่ปรากฏในฉาก และที่พื้นหลังเป็นภาพวาดกับผนังที่แสดงให้เห็นถึงทิวทัศน์ของชนบท

               
นอกจากตุ๊กตาที่เกี่ยวข้องกับประเพณีไทยแล้ว ยังมีตุ๊กตาที่สร้างขึ้นมาจากเรื่องเล่า และมหากาพย์รามเกียรติ์ ที่กลายเป็นแนวคิดพื้นฐานในการสร้างสรรค์เครื่องแต่งกายของตุ๊กตา เช่น ฉากศึกระหว่างพระและยักษ์   เหล่านี้สร้างสีสันให้กับการจัดแสดงไม่น้อย รวมไปถึงการทำเลียนแบบลักษณะดาราต่างประเทศ นอกจากนี้ ยังมีงานสะสมตุ๊กตาที่มาจากต่างแดน ญี่ปุ่น แอฟริกา อิสราเอล ฯลฯ สิ่งนี้แสดงให้เห็นถึงความชอบและความพยายามของผู้สะสมที่ไม่ใช่แค่จัดแสดงเฉพาะตุ๊กตาผลิตจากโรงงาน แนวคิดของการสร้างตุ๊กตายังเกี่ยวเนื่องกับความเป็นไปของเหตุการณ์สำคัญในปัจจุบัน เพราะมีการเตรียมจัดแสดงหุ่นที่มีลักษณะคล้ายคลึงกับบินลาเดน (ผู้ก่อการร้ายในตะวันออกกลาง) ประธานาธิบดีบุช ประเทศสหรัฐอเมริกา ซัดดัม ฮุดเซน (อดีตประธานาธิบดีประเทศอิรัก)

         
คุณยุทธนามีความคิดในการย้ายที่ตั้งของพิพิธภัณฑ์เข้าไปในตัวเมืองเชียงใหม่ และต้องการที่จะให้พิพิธภัณฑ์ของตนเป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สามารถต้อนรับผู้คนได้หลากหลายมากขึ้น เป็นเรื่องที่น่าติดตามเกี่ยวกับความเป็นไปในอนาคตของพิพิธภัณฑ์ตุ๊กตาว่า พิพิธภัณฑ์จะมีท่าทีของการปรับตัวเป็นแหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรมเพิ่มเติม หรือยังคงรักษาการเป็น Showcase ในลักษณะที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน จากการสังเกตกระบวนการทำงานของเจ้าของพิพิธภัณฑ์ มองเห็นความกระตือรือร้นในการสร้างสรรค์งานจัดแสดงใหม่เพิ่มเติมโดยตลอด ซึ่งความเปลี่ยนแปลงดังกล่าวอาจจะนำมาสู่การคิดค้นกิจกรรมการเรียนรู้อื่น ๆ ก็เป็นได้    

 

ข้อมูลจาก: การสำรวจภาคสนาม วันที่ 14 สิงหาคม 2547