พิพิธภัณฑ์ผ้าไท-ยวน

เนื้อหาเรียบเรียงในข้อเขียนนี้มาจากการสำรวจ เมื่อวันที่ 9 กุมภาพันธ์ 2562 ในครั้งนั้นเป็นการพบอาจารย์โกมล พานิชพันธ์ ซึ่งเป็นผู้รับผิดชอบหลักในการจัดแสดงนิทรรศการที่ปรับปรุงล่าสุดในช่วงปลายปี พ.ศ.2561 และการเข้าพบพระพุทธิญาณมุนี เจ้าอาวาสวัดพระธาตุผาเงา เมื่อวันที่ 25 มีนาคม 2562 ในการสัมภาษณ์ประวัติความเป็นมาของการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ โดยมีพี่ทิพวรรณ โตแตง ซึ่งเป็นนักกิจกรรมที่ขับเคลื่อนงานวัฒนธรรมในอำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย อำนวยความสะดวกในการนัดหมายและให้ข้อมูลเพิ่มเติม 

ต้นทางการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ผ้าไท-ยวน 

พระครูไพศาลรัตนาภิรัต หรือพระพุทธิญาณมุนี เจ้าคณะอำเภอเชียงแสนในปัจจุบัน (ต่อไปใช้คำว่า ท่านเจ้าคุณฯ) ศึกษาประวัติศาสตร์เมืองเชียงแสน ร่วมกับกลุ่มชาวบ้าน เมื่อราว พ.ศ.2529 และเรียนรู้ถึงผ้าทอเชียงแสนซึ่งสูญหายไปจากพื้นที่ แต่ทราบว่าผ้าทอเชียงแสนคงทอกันอยู่จังหวัดราชบุรี จึงนำสมาชิกกลุ่มแม่บ้านสบคำไปศึกษาลายผ้า และฝึกทอผ้าที่อำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ และตระเวนดูงานทอผ้าในหลายแหล่งด้วยกัน เช่น อำเภอหนองบัวและอำเภอท่าวังผา จังหวัดน่าน และบ้านยาง อำเภอเสาไห้ จังหวัดสระบุรี จึงได้เชิญช่างทอผ้าจากที่นั่นมาสอนและสร้างลายเชียงแสนให้เป็นเอกลักษณ์ จนกลายเป็น ผ้าทอล้านนาเชียงแสน 

ท่านเจ้าคุณฯ เล่าพัฒนาการในระยะต่อ เมื่อราว พ.ศ.2539-2540 มีการนำกิจกรรมและโครงการผ้าทอเข้าไปยังโรงเรียนในพื้นที่ ซึ่งทำกันได้อยู่เพียงระยะหนึ่ง เมื่องบประมาณจำกัด โครงการผ้าทอในสถานศึกษาจึงหยุดไปโดยปริยาย แต่รูปแบบของการฟื้นฟูและการสืบทอดงานผ้าทอเชียงแสนคงดำเนินการในวัด และพัฒนาต่อมาเป็นพิพิธภัณฑ์ผ้าทอล้านนาเชียงแสน พร้อม ๆ กับการฟื้นฟูการจัดงานจุลกฐิน ที่จัดมาอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน อนึ่งเอกสารที่ระลึกในวันเปิดพิพิธภัณฑ์กล่าวว่า 

ทางวัดพระธาตุผาเงา อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย โดยการนำของพระครูไพศาลพัฒนาภิรัต และคณะศรัทธาทั้งหลายเล็งเห็นความสำคัญของเรื่องนี้ จึงจัดให้มีการส่งเสริมการทอผ้าลายพื้นเมืองเชียงแสนเพื่อการอนุรักษ์ศิลปะพื้นบ้าน ...ที่สำคัญคือการสืบทอดให้เยาวชนได้เห็นความสำคัญและความงอกงามอันเป็นเอกลักษณ์เชียงแสนที่สืบทอดกันมา  

จึงเห็นได้ว่าทั้งงานผ้าทอและงานพิพิธภัณฑ์ดำเนินไปด้วยวัตถุประสงค์ของการอนุรักษ์ผ้าทอโบราณ รวมทั้งการส่งเสริมรายได้ให้คนในพื้นที่ และการศึกษา ศิลปวัฒนธรรม และการท่องเที่ยว 

ในระยะแรกของพิพิธภัณฑ์นั้น มีการนำเสนอแง่มุมต่าง ๆ ในวิถีชีวิตของชาวไท-ยวน เช่น การทำมาหากิน ชีวิตในครัวเรือน การทอผ้า ในระยะต่อมา ดร.อุดม สมพร ร่วมกับท่านเจ้าคุณ และสมาชิกในชุมชนเปลี่ยนแปลงการจัดแสดงที่เน้นเรื่องผ้าทอไท-ยวนเป็นสำคัญ เมื่อราว พ.ศ.2557-2558 โดยได้รับงบประมาณจากการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย สำหรับสร้างอาคารเพิ่มเติม โดยพัฒนาทางเดินเชื่อมต่อจากชั้นบนของอาคารพิพิธภัณฑ์หลังแรก เพื่อจัดแดสงผ้าทอไท-ยวนที่จัดทำขึ้นในวาระสำคัญของการฟื้นฟูวัฒนธรรมไท-ยวนทั่วประเทศ โดยให้ช่างทอผ้าไท-ยวนในแต่ละพื้นที่ทอผ้าด้วยลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์ของตนเอง และระบุการเรียกชื่อ ช่างทอ และจังหวัดของผู้ทอ ผ้าทั้งหมดกลายเป็นผ้าทอไท-ยวนผืนยาวที่บันทึกความพยายามฟื้นฟูอัตลักษณ์ชาติพันธุ์ไท-ยวนในถิ่นฐานต่าง ๆ ทั่วประเทศไทย 

ความเปลี่ยนแปลงในการจัดแสดง 

ความเปลี่ยนแปลงในการจัดแสดงเป็นส่วนหนึ่งการทำงานของคนทำงานวัฒนธรรมในเครือข่ายพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นล้านนา ที่ได้รับความร่วมมือกับศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร(องค์การมหาชน) เมื่อ พ.ศ.2561 ภายใต้โครงการพัฒนาความรู้เพื่อจัดงานมหกรรมเมืองพิพิธภัณฑ์เชียงแสน : ปาเจียงแสนปิ๊กบ้าน พ.ศ. 2562 อาจารย์โกมล พาณิชย์พันธ์เป็นเรี่ยวแรงหลัก ร่วมกับสมาชิกในเครือข่าย ในการคัดเลือกสถานที่สำหรับกิจกรรม “คลินิกพิพิธภัณฑ์” หรือการฟื้นฟูพิพิธภัณฑ์ที่มีอยู่แล้วในเชียงแสน ให้กลับมาบอกเล่าเรื่องราวของท้องถิ่น ในที่สุด พิพิธภัณฑ์ผ้าไท-ยวน วัดพระธาตุผาเงา ได้รับคัดเลือกให้เป็นสถานที่ในการดำเนินกิจกรรม 

เดิมภายในพิพิธภัณฑ์ มีการจัดวางเรื่องราวเกี่ยวกับผ้าไท-ยวน แต่เน้นผ้าไท-ยวน ราชบุรีเป็นสำคัญ เราเห็นว่าน่าจะขยายเรื่องราวเกี่ยวกับผ้าไท-ยวนจากแหล่งอื่น ๆ นอกจากนี้ ต้องการพัฒนาการเดินเรื่องให้ smooth มากขึ้น ผนังภายในนิทรรศการไม่เปิดถึงกันหมด จึงมีการทะลุผนังให้เส้นทางเดินชมเดินถึงกันได้หมด และปรับเปลี่ยนบันไดทางขึ้น ให้มีส่วนโถงต้อนรับเมื่อผู้ชมเดินขึ้นมายังชั้นบน เพื่อเป็นบริเวณ ให้พระบรมฉายาลักษณ์สมเด็จพระเทพฯ สง่างามมากขึ้น 

อาจารย์โกมลถ่ายทอดความตั้งใจในการพัฒนาให้พิพิธภัณฑ์ผ้าไท-ยวนนี้ฉายภาพลักษณ์ความเป็นไท-ยวนที่พัฒนาต่อยอดจากนิทรรศการเดิม เส้นทางของการเดินเรื่องภายในนิทรรศการเริ่มต้นจากการนำเสนอเกี่ยวกับการตระเตรียมเส้นใย การทอผ้า โดยการนำเสนออุปกรณ์ต่าง ๆ ที่จัดเรียงในแต่ละขั้นตอน ตั้งแต่การปลูกฝ้ายและเก็บฝ้าย การอีดฝ้ายที่เป็นการคัดแยกเมล็ดออกจากปุยฝ้าย ปั่นด้ายและย้อมด้ายจากเปลือกไม้ ใบไม้ ดอกไม้ หรือผลไม้ ตากให้แห้งและนวดกับแป้งข้าวเจ้าเพื่อเป็นด้ายยืน ส่วนเส้นฝ้ายที่เป็นกระสวยพุ่งจะนำมากวักฝ้าย ในช่วงสำคัญ คือการตำหูกหรือทอให้เป็นผืนและตัดเย็บเป็นเครื่องแต่งกายตามต้องการ 

ถัดมานั้นเป็นการนำเสนอลวดลายผ้าเชียงแสนที่แตกต่างกัน อาจารย์โกมลแยกแยะให้เห็นความแตกต่างตามแหล่งที่มาของการทอผ้า “ส่วนใหญ่เป็นเทคนิคการจก เราจะเรียกผ้าเชียงแสนตามแหล่งของการผลิตสำหรับแยกแยะให้เห็นความแตกต่างในเทคนิคการทอผ้า เช่น ผ้าเชียงแสนแบบแม่แจ่ม ผ้าเชียงแสนแบบเมืองลอง ผ้าไทโยนกราชบุรีที่มีการเติมเทคนิคและลวดลาย ตัวผ้าถุงมีสองตะเข็บเพราะได้รับอิทธิพลจากลาว” นอกจากการอวดลวดลายของผ้าผืนแล้ว ยังใช้หุ่นในการนำเสนอการนุ่งผ้าที่แตกต่างกัน ทั้งการนุ่งผ้า การห่มผ้า เสื้อผ้าที่ตัดเป็นชุด ชั้นติดผนังอีกส่วนหนึ่งนำเสนอผ้าที่มีการแปรรูปเป็นย่าม หมอน  

ทั้งหมดนี้มีเพียงการจัดทำป้ายให้ชื่อเรียกของลวดลายผ้า โดยอาจารย์โกมลกล่าวว่า ตามประสบการณ์ของการทำพิพิธภัณฑ์มาอย่างยาวนาน ผู้ชมที่เป็นคนไทยไม่ต้องการอ่านตัวหนังสือมากนัก การเล่าเรื่องดูจะมีประสิทธิภาพมากกว่า จึงวางแผนในการพัฒนาให้กลุ่มแม่บ้านที่ต้องมาทอผ้าใต้ถุนพิพิธภัณฑ์สามารถทำหน้าที่ถ่ายทอดเรื่องราวของผ้าทอในพิพิธภัณฑ์ได้ด้วย 

ถัดจากห้องแสดงหลัก นำมาสู่ทางเดินเชื่อมซึ่งมีห้องจัดแสดงผ้าที่เกี่ยวข้องกับศาสนาที่แยกไว้อย่างเป็นกิจจะลักษณะ เพื่อสะท้อนให้เห็นความผูกพันของผ้าทอ พุทธศาสนา กับคนไท-ยวน จุดของการนำเสนอนี้พัฒนาขึ้น เพื่อให้การจัดแสดงระหว่างผ้าของชาวบ้านกับผ้าสำคัญในทางศาสนาแยกไว้อย่างเป็นสัดเป็นส่วน ห้องดังกล่าวเป็นห้องกระจกที่ทำขึ้นใหม่ โดยผู้ชมสามารถเห็นหุ่นและรูปแบบของการนุ่งผ้า ทางเดินจากห้องนี้ เชื่อมโยงไปยังอาคารที่สร้างขึ้นหลังสุด  

อาคารดังกล่าวนี้เป็นอาคารสองชั้น โดยมีทางเข้าจากทางเชื่อมจากอาคารแสดงหลักและประตูลงด้านหน้าอาคารได้อีกทางหนึ่ง โดยรอบเป็นหน้าต่างมีการกั้นห้องไว้เป็นสองห้อง โดยส่วนที่จัดแสดงผ้าทอไท-ยวนจากกิจกรรมการฟื้นฟูวัฒนธรรมนำเสนออยู่ที่ห้องด้านหลังของอาคาร อาจารย์โกมลกล่าวว่าการจัดแสดงในส่วนนี้อาศัยการปรับเปลี่ยนวิธีการนำเสนอผ้าที่ช่างไท-ยวนในแต่ละถิ่นร่วมทอกันไว้เป็นผืนยาว โดยการทำผนังขึ้นให้เกิดช่องว่างจากหน้าต่าง ทำให้ผู้ดูแลสามารถทำความสะอาดได้ และไม่เป็นแหล่งสะสมสิ่งสกปรกหรือหนู รวมถึงการทำให้อากาศไหลเวียนได้โดยตลอด  

ลวดลายของผ้าได้รับการปักชื่อเรียกและนามของช่างทอ เช่น  “ลายโคมหลวง ทอโดยแม่ประนอม ขาวแปง อำนวยการโดยโกมล พานิชพันธ์ (21 มีนาคม 2556)” เป็นข้อความที่ปรากฏอยู่ใกล้กับลายผ้าเพื่อบันทึกช่างทอและผู้ร่วมกิจกรรมทางวัฒนธรรม นอกจากนี้ ยังมีลายเชียงแสนดอกแก้ว ลายขากำโป้ง ลายเชียงแสนดอกเซีย ลายเชียงแสนหงส์น้อย ลายเชียงแสนน้อย เป็นต้น 

นอกเหนือจากพิพิธภัณฑ์ผ้าไท-ยวนแล้ว ภายในวัดพระธาตุผาเงา ยังมีแหล่งเรียนรู้อีกหลายแห่ง เช่น พระธาตุผาเงา หอวัฒนธรรมนิทัศน์ที่จัดแสดงโบราณวัตถุที่ค้นพบในเมืองเก่าเชียงแสน และส่วนจัดแสดงเกี่ยวกับความผูกพันของคนเชียงแสนกับแม่น้ำโขง. 

รีวิวของพิพิธภัณฑ์ผ้าทอล้านนาเชียงแสน