แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ

แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ ต.นาอุดม อ.นิคมคำสร้อย จ.มุกดาหาร เป็นแหล่งโบราณคดีในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย หรือ ยุคเหล็ก อายุประมาณ 2500 -1500 ปีมาแล้ว จากการดำเนินงานระหว่าง ปี 2550-2552 ทั้งงานโบราณคดีและการมีส่วนร่วมของชุมชนในการจัดการมรดกศิลปวัฒนธรรมใน ชุมชนท้องถิ่น ทำให้ได้มาซึ่งข้อมูลทางวิชาการที่สำคัญทั้งยังเป็นองค์ความรู้ใหม่ที่เกิด ขึ้นในวงการโบราณคดีประเทศไทย นั่นก็คือ การค้นพบแหล่งผลิตกลองมโหระทึกในประเทศไทย เมื่อพิจารณาถึงการแพร่กระจายกลองมโหระทึกตามชุมชนโบราณหลายแห่งในประเทศ ไทย ซึ่งเดิมเราต่างก็เชื่อกันว่ากลองมโหระทึกเหล่านั้นผลิตขึ้นในแถบจีนตอนใต้ และเวียดนามเหนือทั้งสิ้น จากหลักฐานสำคัญของแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ ไม่ว่าจะเป็น ชิ้นส่วนแม่พิมพ์กลอง เบ้าหลอม ก้อนโลหะ (สำริด /ทองแดง) แม่พิมพ์เครื่องมือ เครื่องมือเครื่องใช้สำริด ได้แสดงถึงกิจกรรมด้านโลหะกรรมอย่างชัดเจน โดยเฉพาะการหล่อกลองมโหระทึก ซึ่งยังไม่เคยปรากฎหลักฐานในดินแดนประเทศไทยมาก่อน และอาจเป็นไปได้ว่ากลองมโหระทึกหลายใบที่พบในประเทศไทย โดยเฉพาะในเขตพื้นที่จังหวัดมุกดาหาร อาจจะผลิตขึ้นที่แหล่งโบราณคดีแห่งนี้ นอกจากนั้นหลักฐานต่างๆที่ค้นพบยังบ่งบอกถึงลักษณะร่วมกันทางวัฒนธรรมหลาย ประการ สามารถนำไปสู่การอธิบายและแปลความการติดต่อสัมพันธ์ทางวัฒนธรรมระหว่างผู้คน ในกลุ่มวัฒนธรรมเตียนในจีนตอนใต้ วัฒนธรรมดองซอนในเวียดนามตอนเหนือ และชุมชนโบราณของประเทศไทยต่อไป  ( ข้อมูลโดยคุณสุกัญญา เบาเนิด นักโบราณคดีชำนาญการ)

ที่มา : http://www.finearts.go.th/node/6340

พิพิธภัณฑ์ชุมชนนาอุดม-โนนหนองหอ

ชุมชนตำบลนาอุดม อำเภอนิคมคำสร้อย จังหวัดมุกดาหาร มี “แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ”และมีหมู่บ้านที่สัมพันธ์ใกล้ชิดกับแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอจำนวน 3 หมู่บ้าน ได้แก่ หมู่ 1 บ้านนาอุดม หมู่ 6 บ้านสมสะอาด หมู่ 10 บ้านนาเจริญ ซึ่งในปัจจุบันที่ดินอันเป็นที่ตั้งของแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอเป็นกรรมสิทธิ์คนในชุมชนหลายราย
 
ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2536 เป็นต้นมา ที่มีการค้นพบแหล่งโบราณคดีแห่งนี้นับเป็นเวลาสิบปีกว่า ได้มีการลักลอบขุดหาโบราณวัตถุสำคัญออกไปจากแหล่งโบราณคดีอย่างต่อเนื่อง โดยมี “พ่อค้าของเก่า”จากต่างถิ่นเข้ามารับซื้อโบราณวัตถุโดยพยายามจูงใจคนในชุมชน และรับซื้อในราคาค่อนข้างสูง จนทำให้แหล่งโบราณคดีถูกขุดทำลายทั่วทั้งบริเวณ
 
ในขณะเดียวกัน พระอธิการธานินทร์ วิสุทธิสาโร เจ้าอาวาสวัดนาอุดมวนาราม และชาวชุมชนอีกกลุ่มหนึ่งกลับมีความตระหนักในเรื่องการอนุรักษ์โบราณวัตถุ และแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอเอาไว้ โดยริเริ่มที่จะจัดทำพิพิธภัณฑ์ขึ้นภายในวัดนาอุดมวนาราม พระอธิการธานินทร์ วิสุทธิสาโร ได้ขอรับบริจาคโบราณวัตถุ และเครื่องมือเครื่องใช้พื้นบ้าน โดยการจัด “ผ้าป่า”ซึ่งก็ได้รับความร่วมมือร่วมใจจากคนในชุมชนเป็นอย่างดี ดังนั้นในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ 2551 จึงมีการก่อสร้างตัวอาคารพิพิธภัณฑ์ โดยใช้งบประมาณจากการร่วมบริจาของชาวชุมชนนาอุดม รูปแบบของพิพิธภัณฑ์นั้นได้รับการออกแบบโดยพระอธิการธานินทร์ วิสุทธิสาโร มีลักษณะเรียบง่าย ภายในพิพิธภัณฑ์จึงเป็นที่รวบรวมโบราณวัตถุจากแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ และเครื่องใช้พื้นบ้าน เช่น หม้อน้ำ เชี่ยนหมาก เงินราง และโบราณวัตถุ เช่น ภาชนะดินเผา ลูกปัด เครื่องมือเหล็ก กำไลสำริด เป็นต้น
 
รูปแบบการจัดแสดงในเรื่องของวัตถุโบราณที่ขุดค้นพบและวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่นในสมัยก่อน ของที่ใช้ในการจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์ส่วนใหญ่เป็นวัตถุโบราณที่ขุดค้นพบที่โนนหนองหอ อายุ 2,300-1,500 ปี และเครื่องมือเครื่องใช้ของคนสมัยก่อน ซึ่งคนในชุมชนต่างก็มีส่วนร่วมในการออกแบบการจัดแสดงในครั้งนี้ด้วย โดยการจัดแบ่งของส่วนอาคารเป็นห้องจัดแสดงเรื่องต่างๆ
 
ส่วนที่ 1 คือ “ห้องพระ”เป็นส่วนที่มีพระประธานที่จะให้คนเข้าชมได้สักการบูชาเป็นส่วนแรก ภายในห้องจัดแสดงวัตถุมงคลของวัด เช่น พระพุทธรูปศิลา พระเครื่อง นอกจากนี้ยังมีธนบัตร และเหรียญเงินสมัยโบราณ ถัดจาก “ห้องพระ” จะเป็นส่วนที่ 2 “ห้องแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ”โดยจัดแสดงโบราณวัตถุจากแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ และมีนิทรรศการประกอบเรื่อง การแบ่งยุคทางโบราณคดี การถลุงโลหะ โบราณคดีมุกดาหาร แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ รวมทั้งภาพโบราณวัตถุสำคัญ (ซึ่งปัจจุบันสูญหายไปแล้ว)
 
สำหรับพื้นที่ด้านในเป็นส่วนที่ 3 “ห้องวิถีชีวิตชุมชน”โดยจัดแสดงเครื่องมือเครื่องใช้พื้นบ้าน แบบจำลองการทอผ้าและเรือนครัวพื้นบ้านอีสาน ส่วนนิทรรศการประกอบด้วย ประวัติชุมชน ประเพณี และความเชื่อ เป็นต้น เครื่องมือเครื่องใช้เหล่านี้ได้รับบริจาคจากชาวชุมชน
 
แหล่งโบราณคดี “โนนหนองหอ” คือ...ความเข้มแข็งของชุมชน
การอนุรักษ์และพัฒนาแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ เป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นระหว่างภาครัฐและชุมชนในลักษณะทำงานแบบมีส่วนร่วม คือ “การร่วมคิด ร่วมตัดสินใจ ร่วมลงทุน ร่วมปฏิบัติ และร่วมรับผลที่เกิดขึ้น”มีเป้าหมายเพื่อการนำไปสู่ชุมชนที่เข้มแข็ง โดยน้อมนำพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป็นแนวทาง คือ “เข้าใจ เข้าถึง และพัฒนา”กล่าวคือ
 
“เข้าใจ”สภาพความเป็นไปของ “ปัญหา”ของแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ คือ ประการแรกยังไม่มีการขุดค้นทางโบราณคดีอย่างเป็นระบบและถูกต้องตามหลักวิชาการ ประการที่สองแหล่งโบราณคดียังไม่ได้รับการอนุรักษ์ และพัฒนา ประการที่สามปัญหาทางวิธีคิดที่ว่า “แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอมิใช่ของบุคคล หรือ หน่วยงานใดหน่วยงานหนึ่ง”แต่เป็นสมบัติของชุมชนและสมบัติของปะเทศชาติ
 
“เข้าถึง”กลุ่มคน และองค์กรทุกภาคส่วนโดยการโน้มนำมาสู่กระบวนการมีส่วนร่วม ได้แก่ คนในชุมชนทุกคน ผู้นำชุมชน ผู้นำทางศาสนา และหน่วยงานภาครัฐที่เกี่ยวข้อง โดยการสร้างความเข้าใจระหว่างฝ่ายต่างๆอย่างถูกต้องเท่าเทียมและสมานฉันท์
 
“พัฒนา”บนพื้นฐานของความ “เข้าใจ”และ “เข้าถึง” คือ การดำเนินงานทางโบราณคดีอย่างเป็นระบบและถูกต้องตามหลักวิชา พร้อมกับการศึกษาชุมชน เพื่อให้ได้มาซึ่ง “องค์ความรู้”ที่ครบถ้วนรอบด้าน ตามมาด้วยการอนุรักษ์พัฒนาแหล่งโบราณคดีแห่งนี้อย่างเป็นรูปธรรม เช่น ศูนย์ข้อมูลทางโบราณคดีและชุมชน พิพิธภัณฑ์ประจำหลุมขุด เป็นต้น ซึ่งเกิดขึ้นจากกระบวนการมีส่วนร่วมของกลุ่มคนและองค์กรในทุกภาคส่วน
 
แหล่งโบราณคดีจะเป็นเครื่องมือในการพัฒนาคน และพัฒนาชุมชนไปพร้อมๆกัน ประการแรกการพัฒนาคน คือ การพัฒนาในระดับจิตสำนึกในเรื่องการรักษาและอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรม ให้คนรู้สึกรัก หวงแหน ภาคภูมิใจในแหล่งโบราณคดีในท้องถิ่นของตน ประการที่สองการพัฒนาชุมชน คือ การที่ชุมชนสามารถนำทรัพยากรทางวัฒนธรรมที่มีอยู่ในท้องถิ่น ไม่ว่าจะเป็นแหล่งโบราณคดี วิถีชีวิต ประเพณี วัฒนธรรมท้องถิ่น นำมาใช้ประโยชน์ในเชิงสร้างสรรค์เพื่อส่วนรวม เป็นการหนุนเสริมให้ชุมชนมีความเข้มแข็ง และพึ่งตนเองได้
 
ร่วมด้วยช่วยกันอนุรักษ์และพัฒนาแหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ
กิจกรรมนี้อยู่ใต้โครงการเครือข่ายมรดกศิลปวัฒนธรรม พ.ศ. 2551สำนักศิลปากรที่ 11 อุบลราชธานีเป็นการส่งเสริมความรู้ด้านการจัดพิพิธภัณฑ์ผ่านกระบวนการมีส่วนร่วมของคนในชุมชน สถานศึกษา หน่วยงานท้องถิ่น ในการอนุรักษ์มรดกศิลปวัฒนธรรมที่มีอยู่ในท้องถิ่น
 
ขั้นตอนที่ 1 การศึกษาชุมชนและประเมินศักยภาพเครือข่าย : พิจารณาจากชุมชนที่มีความพร้อมในด้านแนวคิดในการอนุรักษ์มรดกทางศิลปวัฒนธรรมเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว ซึ่งความคิดดังกล่าวต้อิงเกิดจากกลุ่มบุคคล ชุมชน หรือองค์กรในท้องถิ่นเอง มิได้เกิดจากจัดตั้งโดยหน่วยงานของรัฐ ดังนั้นกรมศิลปากรจึงมีภาระหน้าที่ในการ “ส่งเสริม” เท่านั้น
 
ขั้นตอนที่ 2 การสร้างความไว้วางใจและความเป็นหมู่พวกเดียวกัน : โดยเจ้าหน้าที่รัฐผู้รับผิดชอบในการประสานงานและดำเนินงานโครงการ จะต้องเข้าไปอยู่ในชุมชนรวมทั้งพยายามเป็นส่วนหนึ่งของชุมชนโดยร่วมกิจกรรมต่างๆ เพื่อปรับเปลี่ยนท่าทีของเจ้าหน้าที่รัฐที่เป็น “คนนอก” ให้เป็นส่วนหนึ่งของชุมชนเป็น “คนใน”
 
ขั้นตอนที่ 3 การสร้างกิจกรรมและการรวมกลุ่ม “ร่วมด้วยช่วยกัน”: ซึ่งมีกิจกรรม
o    กิจกรรมร่วมด้วยช่วยกันคิดสัญลักษณ์และชื่อของเครือข่าย
o    ร่วมด้วยช่วยกันศึกษาชุมชน
o    ร่วมด้วยช่วยกันสำรวจแหล่งโบราณคดี
o    กิจกรรมพัฒนาวิทยากรชุมชน
o    กิจกรรมเวทีความคิด หรือ การประชุมจัดทำแผนการอนุรักษ์และพัฒนามรดกศิลปวัฒนธรรมของชุมชน
o    กิจกรรมค่ายยุวชนโบราณคดี และพิพิธภัณฑ์ชุมชน
 
ขั้นตอนที่ 4 การปฏิสัมพันธ์อย่างต่อเนื่อง : เพื่อให้เกิดการปฏิสัมพันธ์อย่างต่อเนื่อง สม่ำเสมอ ทำการก่อตั้ง “กลุ่มเครือข่ายมรดกศิลปวัฒนธรรมชุมชน”ในรูปแบบของคณะทำงาน ประกอบด้วย ประธาน เลขาธิการ กรรมการ และสมาชิก โดยให้เครือข่ายคัดเลือกกันเอง และมีการกำหนดภารกิจหน้าที่อย่างชัดเจน
 
วริสรา แสงอัมพรไชย /เรียบเรียง
ปณิตา สระวาสี /ถ่ายภาพ

ที่มา การสำรวจภาคสนาม วันที่ 7 กันยายน 2554
เอกสารแนะนำ แหล่งโบราณคดีโนนหนองหอ ต.นาอุดม อ.นิคมคำสร้อย จ.มุกดาหาร
สุกัญญา เบานิด และ วสันต์ เทพสุริยานนท์. ร่วมด้วยช่วยกันอนุรักษ์และพัฒนามรดกศิลปวัฒนธรรม ตำบลนาอุดม อำเภอนิคมคำสร้อย จังหวัดมุกดาหาร. เครือข่ายมรดกศิลปวัฒนธรรมนาอุดม สำนักศิลปากร ที่ 11 อุบลราชธานี, 2553