จารึกช่องสระแจง

ศิลาจารึกบ้านช่องสระแจง, จารึกอักษรใต้ ภาษาสันสกฤต, Khau Sra Chèng (K. 969)

ปัลลวะ

พุทธศตวรรษ ๑๒

จำนวนด้าน ๑ ด้าน มี ๔ บรรทัด

หินทรายสีเทา

คล้ายใบเสมา

กว้าง ๕๖ ซม. สูง ๙๒ ซม. หนา ๒๐ ซม.

๑) กองหอสมุดแห่งชาติ กำหนดเป็น “ปจ. ๕”
๒) ในหนังสือ Inscriptions du Cambodge vol. VII กำหนดเป็น “Khau Sra Chèng (K. 969)”
๓) ในวารสาร ศิลปากร ปีที่ ๑๒ ฉบับที่ ๑ (พฤษภาคม ๒๕๑๑) กำหนดเป็น “คำอ่านจารึกอักษรใต้ ภาษาสันสกฤต”
๔) ในวารสาร ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๕ ฉบับที่ ๙ (กรกฎาคม ๒๕๒๗) กำหนดเป็น “ศิลาจารึกบ้านช่องสระแจง”
๕) ในหนังสือ จารึกในประเทศไทย เล่ม ๑ กำหนดเป็น “จารึกช่องสระแจง”

พุทธศักราช ๒๕๐๓

ปราสาทเขาช่องสระแจง บ้านตาพระยา ตำบลตาพระยา อำเภอตาพระยา (เดิมคือ บ้านช่องสระแจง ตำบลตาพระยา อำเภอตาพระยา จังหวัดปราจีนบุรี) จังหวัดสระแก้ว

นายเสรี แน่นหนา ผู้ช่วยภัณฑารักษ์ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ

พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร กรุงเทพมหานคร

๑) The Journal of the Siam Society vol. XLIX part 2 (November 1961), 109-111.
๒) Inscriptions du Cambodge vol. VII (Hanoi : Imprimerie d'Extrême-Orient, 1964), 152.
๓) วารสาร ศิลปากร ปีที่ ๑๒ ฉบับที่ ๑ (พฤษภาคม ๒๕๑๑) : ๙๙-๑๐๐.
๔) วารสาร ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๕ ฉบับที่ ๙ (กรกฎาคม ๒๕๒๗) : ๖๔-๖๗.
๕) จารึกในประเทศไทย เล่ม ๑ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๙), ๔๐-๔๓.

จารึกหลักนี้ เดิมเรียกว่า “จารึกมเหนทรวรมัน” ถูกตีพิมพ์ครั้งแรกใน The Journal of the Siam Society เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๔ (ค.ศ. ๑๙๖๑) โดยบทความชื่อว่า “Bangkok Museum Stone Inscription of Mahendravarman” โดย B. Ch. Chhabra ซึ่งได้เล่าว่า เมื่อครั้งที่ได้เดินทางมาเยือนพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร โดยมีศาสตราจารย์หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์เป็นผู้นำชมนั้น นาย Chhabra ได้เกิดความประทับใจในจารึกหลักหนึ่งที่จารด้วยภาษาสันสกฤตที่สวยงามจำนวน ๔ บรรทัด จึงได้ลงมืออ่านและแปล ต่อมาก็ได้มีการสอบถามเกี่ยวกับที่มาของจารึกหลักนี้ ก็ได้ความว่า จารึกนี้เดิมพบอยู่ที่บริเวณปราสาทเขาช่องสระแจง ตำบลตาพระยา อำเภอตาพระยา จังหวัดปราจีนบุรี (ปัจจุบันเป็น จังหวัดสระแก้ว) โดยนายเสรี แน่นหนา ผู้ช่วยภัณฑารักษ์ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ในปี พ.ศ. ๒๕๐๓ ซึ่งต่อมาจึงได้มีการเคลื่อนย้ายมาเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑถานแห่งชาติ พระนคร ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๐๗ ท่านศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ ได้ติดต่อกับนาย อเล็กซานเดอร์ บี กริสวอลด์ จึงทราบเรื่องว่ามีจารึกที่ถูกนำมาจากตาพระยา ท่านจึงได้ศึกษาและนำมาตีพิมพ์รวบรวมไว้ในหนังสือ Inscription du Cambodge vol. VII โดยให้ชื่อเรื่องว่า “Dalle de Khau Sra Chèng (K. 969)” ต่อมาจึงได้มีการศึกษาอีกครั้งและตีพิมพ์เผยแพร่เป็นภาษาไทยครั้งแรกในวารสารศิลปากร ปีที่ ๑๒ ฉบับที่ ๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๑๑ โดยให้ชื่อเรื่องว่า “คำอ่านศิลาจารึกอักษรอินเดียใต้ภาษาสันสกฤต” ต่อมาได้มีการพิมพ์ครั้งที่ ๒ ในหนังสือศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๕ ฉบับที่ ๙ กรกฏาคม ๒๕๒๗ ให้ชื่อเรื่องว่า “อันเนื่องมาจากศิลาจารึกบ้านช่องสระแจง”

จารึกหลักนี้ เป็นจารึกที่บันทึกเรื่องราวของการขุดบ่อน้ำ ซึ่งในจารึกเรียกว่า “ศังกร ตฏาก” โดยพระเจ้า มเหนทรวรมัน แต่อย่างไรก็ตาม ก็ยังไม่มีหลักฐานว่า พระเจ้ามเหนทรวรมันพระองค์นี้ คือกษัตริย์พระองค์เดียวกับพระเจ้ามเหนทรวรมันของอาณาจักรกัมพูชาหรือไม่

พระเจ้ามเหนทรวรมัน

นาย Chhabra ให้ข้อสังเกตว่า ลักษณะของตัวอักษรเป็นแบบปัลลวะ-คฤนถ์ ของอินเดียใต้ ซึ่งกำหนดอายุได้ราว คริสตศตวรรษที่ ๗ หรือ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒

เรียบเรียงข้อมูลโดย : ตรงใจ หุตางกูร, โครงการฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย, ศมส., ๒๕๔๗, จาก :
๑) B. Ch. Chhabra, “Bangkok Museum Stone Inscription of Mahendravarman,” The Journal of the Siam Society XLIX, 2 (November 1961) : 109-111.
๒) George Cœdès, “Dalle de Khau Sra Chèng (K. 969),” in Inscriptions du Cambodge vol. VII (Hanoi : Imprimerie d'Extrême-Orient, 1964), 152.
๓) ชูศักดิ์ ทิพย์เกษร, “อันเนื่องมาจากศิลาจารึกบ้านช่องสระแจง,” ศิลปวัฒนธรรม ๕, ๙ (กรกฎาคม ๒๕๒๗) : ๖๔-๖๗.
๔) ประสาร บุญประคอง และแสง มนวิทูร, “คำอ่านจารึกอักษรใต้ ภาษาสันสกฤต,” ศิลปากร ๑๒, ๑ (พฤษภาคม ๒๕๑๑) : ๙๙-๑๐๐.
๕) ประสาร บุญประคอง, แสง มนวิทูร และชูศักดิ์ ทิพย์เกษร, “จารึกช่องสระแจง,” ใน จารึกในประเทศไทย เล่ม ๑ : อักษรปัลลวะ หลังปัลลวะ พุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๔ (กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๒๙), ๔๐-๔๓.

ภาพสำเนาจารึกจาก : ภาควิชาภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๔๕ (เลขทะเบียน CD; INS-TH-02, ไฟล์; PJ_002)