ภาพปริศนาธรรมจากสมุดภาพวัดพระรูป ภาพที่ 11 นี้ประกอบไปด้วยพระสงฆ์ 3 รูป นั่งขัดสมาธิบนธรรมาสน์แบบเตี้ย มีลวดลายแกะสลักสวยงาม ด้านซ้ายมีรูปดอกบัวเรียงกันเป็นชั้น ๆ ในแนวตั้ง 4 ดอก ดอกล่างสุดเป็นดอกบัวตูม และอีก 3 ดอกข้างบนเป็นดอกบัวบาน มีข้อความกำกับดอกบัวทั้งสี่ เป็นชื่อเรียกพระอริยบุคคลทั้ง 4 ขั้น ได้แก่ โสดาบัน สกิทาคามี อนาคามี และอรหันต์        

ภาพปริศนาธรรม ภาพที่ 11

คำอ่านตามรูปอักษร[1]

ในหนังสือ สมุดข่อย[2] ได้อธิบายภาพปริศนาธรรมภาพนี้ไว้ว่า
“ดอกบัวที่เรียงซ้อนกันเป็นชั้น ๆ ด้านซ้ายของภาพ หมายถึง อริยมรรค อริยผล ดอกที่อยู่ล่างสุด หมายถึงพระโสดาบัน ดอกที่อยู่ลำดับที่ 2 หมายถึง พระสกิทาคามี ดอกชั้นที่ 3 หมายถึง พระอนาคามี และดอกบนสุด หมายถึง พระอรหันต์”

คำอ่าน
(ข้อความกำกับอยู่เหนือดอกบัว 4 ดอก)
บ. 1        อรหตฺต
บ. 2        อนาคา
บ. 3        สกิทาคา
บ. 4        โสฑา

คำปริวรรต
(ข้อความกำกับอยู่เหนือดอกบัว 4 ดอก)
บ. 1        อรหันต์
บ. 2        อนาคา
บ. 3        สกิทาคา
บ. 4        โสดา

คำอธิบายเพิ่มเติม
ข้อความทั้งหมดเป็นชื่อเรียกพระอริยบุคคล 4 ขั้น เรียงจากล่างขึ้นบนคือ โสดาบัน สกิทาคามี อริยบุคคล[3] หมายถึง บุคคลผู้ประเสริฐ ทางพุทธศาสนาถือว่าความเป็นพระอริยบุคคลนั้น กำหนดได้ด้วยการละสังโยชน์ (กิเลสที่ผูกมัดสัตว์) ไว้ในภพ ใครละได้น้อยก็เป็นอริยบุคคลชั้นต่ำ เมื่อละได้มากก็เป็นพระอริยบุคคลชั้นสูงขึ้น ใครละได้หมดก็เป็นพระอรหันต์ สังโยชน์มี 10 อย่าง เทียบตามส่วนที่พระอริยบุคคล ละได้เป็นลำดับดังนี้

ลำดับ 4 พระโสดาบัน ละสังโยชน์ได้ 3 ได้แก่ สักกายทิฏฐิ (ความเห็นว่าร่างกายเป็นของตน) วิจิกิจฉา(ความสงสัยว่าพระรัตนตรัยดีจริงหรือ) และ ศีลพตปรามาส (การเชื่อพิธีกรรมทางไสยศาสตร์) เมื่อบรรลุเป็นพระโสดาบัน ยังต้องเวียนว่ายตายเกิดอีกไม่เกิน 7 ชาติ แล้วจะบรรลุนิพพาน คือพระอรหันต์

ลำดับ 3 พระสกิทาคามี ละสังโยชน์ทั้ง 3 ที่พระโสดาบันละได้ แต่จิตคลายจากราคะ โทสะ และโมหะมากขึ้น เมื่อบรรลุเป็นพระสกิทาคามี จะเกิดอีกครั้งเดียว

ลำดับ 2 พระอนาคามี ละสังโยชน์ได้ 5 ได้แก่ สังโยชน์ทั้ง 3 ที่พระโสดาบันและพระสกิทาคามีละได้ รวมกับอีก 2 ได้แก่ กามราคะ (ความติดใจในกามารมณ์) และปฏิฆะ (ความขัดเคืองใจ) เมื่อบรรลุเป็นพระอนาคามี จะเลิกครองเรือน ประพฤติพรหมจรรย์ ตายแล้วจะไปเกิดในพรหมโลก

ลำดับ 1 พระอรหันต์ คือพระอริยบุคคล ละสังโยชน์ได้ 10 ได้แก่ สังโยชน์ที่พระโสดาบัน พระสกิทาคามี และพระอนาคามีละได้ รวมกับอีก 5 ได้แก่ รูปราคะ (ความติดใจในรูป เช่น ชอบของสวยงาม) อรูปราคะ (ติดใจในของไม่มีรูป เช่น ความสรรเสริญ) มานะ (ความยึดถือว่าตัวเป็นนั่นเป็นนี่ เช่น ติดในสมณศักดิ์) อุทธัจจะ (ความฟุ้งซ่านแห่งจิต ไม่สงบใจ) และ อวิชชา (ความไม่รู้อริยสัจสี่) เมื่อบรรลุเป็นพระอรหันต์ หากสิ้นชีวิตแล้วจะไม่เกิดอีก[4]
เนื้อหาของปริศนาธรรมภาพนี้ เป็นหลักธรรมที่อธิบายถึงลำดับขั้นของ พระอริยบุคคล ที่จะต้องละกิเลสที่ผูกมัดอยู่ได้ ละได้มากสุดจะอยู่ขั้นสูงสุด ละได้ไม่มากก็จะอยู่ในลำดับชั้นถัด ๆ ลงมา

หมายเหตุ

เกี่ยวกับสมุดภาพวัดพระรูป จังหวัดเพชรบุรี เล่มที่ 2
             สมุดภาพปริศนาธรรมของวัดพระรูปเล่มนี้ เป็นสมุดไทยขาว อักษรขอม เขียนด้วยหมึกสีดำ ข้อความเป็นภาษาบาลีและภาษาไทย  ขนาด ยาว 41.4 เซนติเมตร กว้าง 14.8 เซนติเมตร หนา 4.7 เซนติเมตร ปัจจุบันเก็บรักษาอยู่ที่วัดพระรูป อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบุรี
             สมุดภาพเล่มนี้มีจำนวน 76 หน้า เขียนเป็นภาพปริศนาธรรมจำนวน 38 ภาพ โดยภาพ 1 ภาพเขียนบนหน้า 2 หน้า   ในการเขียนไม่ลงสีพื้น ภาพจึงมีความสวยงามเรียบง่ายแบบฝีมือช่างพื้นบ้าน ไม่มีการระบุชื่อผู้เขียน จึงไม่ทราบรายละเอียดของผู้เขียนและอายุของสมุดภาพเล่มนี้ แม้จะพบว่าลักษณะกลวิธีการเขียนหลายอย่างมีลักษณะคล้ายภาพจิตรกรรมสมัยอยุธยา เช่น นิยมใช้สีสดสว่าง รูปแบบการเขียนภาพคลื่นกระแสน้ำมีความคล้ายคลึงกับที่พบในสมุดภาพฉบับวัดลาด จังหวัดเพชรบุรี เล่มที่ 1 และสมุดภาพฉบับวัดสุวรรณภูมิ จังหวัดสุพรรณบุรี เล่มที่ 1 อีกทั้งในส่วนของภาษาก็มีภาษาเก่าปะปนอยู่มาก เช่น คำว่า สลุด (หมายถึง หล่ม) มีเมียเยียชู้ สเภา (หมายถึง สำเภา) เป็นต้น แต่ท่านผู้รู้ผู้เชี่ยวชาญในเรื่องของภาษาโบราณก็ยังเห็นว่าทั้งเทคนิคการเขียนภาพและความเก่าของภาษาดังกล่าวมานั้นยังมิใช่หลักฐานที่จะมีน้ำหนักพอที่จะกำหนดสมัยของสมุดภาพเล่มนี้ได้

ผู้เขียน : นวพรรณ ภัทรมูล

คำสำคัญ : ปริศนาธรรม สมุดภาพ วัดพระรูป สมุดไทยขาว