เขียนโดย สิทธิศักดิ์ รุ่งเจริญสุขศรี[1]

          สำหรับผู้สนใจศึกษาในประเด็นยุคก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทยแล้ว ผลงานทางวิชาการของ    ศ.ชิน อยู่ดี (2455-2529)  ถือเป็นเชิงอรรถสำคัญในการนำไปใช้อ้างอิงเพื่อผลิตผลงานทางวิชาการ เพราะผลงานที่ได้รับการเผยแพร่ของท่าน ถือเป็นขุมทรัพย์ทางความรู้ที่สำคัญในการศึกษางานโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทยยุคแรกเริ่ม  อย่างไรก็ดี นอกเหนือไปจากผลงานที่ได้รับการตีพิมพ์เป็นรูปเล่มแล้ว ยังมีเอกสารส่วนบุคคลของ ศ.ชิน ที่ไม่เคยได้รับการเผยแพร่ที่ใดมาก่อนอยู่ด้วย เนื้อหาที่ปรากฎอยู่ในเอกสารชุดนี้ ได้เผยให้เห็นกระบวนการทำงานของท่านซึ่งเต็มไปด้วยความเคร่งครัดและรอบคอบ รวมถึงความปรารถนาดีของท่านที่มีต่อวงการโบราณคดีไทยและบรรดาลูกศิษย์ของท่าน  แม้จะไม่เคยมีโอกาสได้รับการถ่ายทอดความรู้จาก ศ.ชิน โดยตรง แต่ในฐานะอดีตนักศึกษาโบราณคดีที่ได้รับความรู้ทางอ้อมจากตำราของท่าน และได้เป็นหนึ่งในคณะทำงานโครงการฐานข้อมูลจดหมายเหตุมานุษยวิทยา[2]  ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)  ซึ่งได้มีโอกาสคืนชีวิตให้กับชุดเอกสารของท่าน ผู้เขียนจึงอยากมาบอกเล่าถึงกระบวนการทำงานดังกล่าว พร้อมกับนำเสนอให้เห็นถึงคุณค่าของเอกสารชุดนี้ที่มีต่อการศึกษาโบราณคดีในประเทศไทย เนื่องในวาระครบรอบ 30 ปีแห่งการจากไปของ ศ.ชิน

ที่มาของชุดเอกสารจดหมายเหตุ ศ.ชิน อยู่ดี

          การได้มาซึ่งชุดเอกสารจดหมายเหตุ ศ.ชิน   เริ่มจาก รศ. ดร.รัศมี ชูทรงเดช ได้ให้ข้อมูลกับผู้เขียนว่า เอกสารจากการทำงานของ ศ.ชิน ปราชญ์ทางโบราณคดีคนสำคัญของประเทศไทย ถูกปล่อยทิ้งไว้ในห้องใต้บันไดที่คณะโบราณคดีอย่างละเลยรอวันเสื่อมสภาพ เมื่อได้รับทราบข้อมูลดังกล่าว ผู้เขียนจึงติดต่อประสานงานเพื่อขอเข้าพบ รศ.สุรพล นาถะพินธุ ซึ่งดำรงตำแหน่งคณบดีคณะโบราณคดีในขณะนั้น (2552) เพื่อแนะนำวัตถุประสงค์ของโครงการฐานข้อมูลจดหมายเหตุมานุษยวิทยา ซึ่งมุ่งเน้นในการรวบรวม สงวนรักษา และเผยแพร่บันทึกภาคสนามของนักวิจัย เพื่อใช้เป็นแหล่งข้อมูลในการศึกษาความเปลี่ยนแปลงของสังคมไทยในอดีต และกระบวนทำงานของนักวิจัยในยุคบุกเบิก พร้อมทั้งขอความอนุเคราะห์ในการนำบันทึกภาคสนามของ ศ.ชิน ไปทำการอนุรักษ์และแปลงสภาพให้อยู่ในรูปแบบไฟล์ดิจิทัล เพื่อเผยแพร่สู่สาธารณชนผ่านทางฐานข้อมูลของโครงการ

          รศ.สุรพล ได้ให้ข้อมูลเบื้องต้นกับผู้เขียนเกี่ยวกับเอกสารชุดนี้ว่า เอกสารของ ศ.ชิน ถูกเก็บอยู่ในตู้หนังสือของคณะมาเป็นเวลานานแล้ว และไม่มีใครเข้าไปจัดการใดๆ กับเอกสารชุดนี้เลยนับตั้งแต่งานพระราชทานเพลิงศพของท่านเมื่อปี พ.ศ. 2529    ดร.พิสิฐ เจริญวงศ์ (อดีตผู้อำนวยการ SEAMEO SPAFA) และ ศ. ดร.สุรินทร์ ภู่ขจร  (เสียชีวิตแล้ว)  สองลูกศิษย์คนสำคัญของท่าน ได้นำข้อมูลบางส่วนจากเอกสารชุดนี้ไปจัดพิมพ์หนังสือในงานพระราชทานเพลิงศพครั้งนั้น  โดยทางคณะยินดีที่จะมอบเอกสารดังกล่าวให้กับโครงการฯ  เพื่อนำไปใช้ประโยชน์ในการจัดทำฐานข้อมูลต่อไป อย่างไรก็ดี คณะโบราณคดีมีหน้าที่เป็นเพียงผู้รับฝากเอกสารดังกล่าวเท่านั้น สิทธิ์อันชอบธรรมในเอกสารชุดนี้ ยังเป็นของครอบครัว ศ.ชิน และไม่มีใครทราบว่าจะติดต่อครอบครัวของท่านได้อย่างไร?

          ในโลกยุคปัจจุบัน การเคารพในสิทธิ์ของผู้สร้างสรรค์ผลงานถือเป็นเรื่องที่สำคัญอย่างยิ่ง โดยเฉพาะงานของโครงการฐานข้อมูลจดหมายเหตุมานุษยวิทยา ซึ่งรับมอบบันทึกภาคสนามจากบรรดานักวิจัยมาจัดการและเผยแพร่สู่สาธารณชนนั้น จำเป็นต้องได้รับความยินยอมจากเจ้าของเอกสาร หรือทายาท (ในกรณีที่เจ้าของเสียชีวิต) เสียก่อน  เมื่อไม่สามารถตามหาผู้มีสิทธิ์อันชอบธรรม เพื่อลงนามในเอกสารยินยอมบริจาคผลงานได้  รศ.รัศมี จึงรับปากกับผู้เขียนว่าจะสอบถามจากบรรดาลูกศิษย์ของ ศ.ชิน  ซึ่งรับหน้าที่ในการจัดทำหนังสือพระราชทานเพลิงศพในครั้งนั้น เพื่อหาทางติดต่อกับครอบครัวของท่าน  แต่ในเบื้องต้น ควรรีบนำเอกสารทั้งหมดไปทำการอนุรักษ์เสียก่อน เพราะหากปล่อยทิ้งไว้เอกสารอาจเสื่อมสภาพมากไปกว่านี้ ผู้เขียนจึงได้แต่หอบลังใส่เอกสารทั้งหมดกลับมาที่ศูนย์ฯ  พร้อมด้วยข้อกังขาว่าจะทำอย่างไรให้เอกสารอันทรงคุณค่าชุดนี้ สามารถเผยแพร่สู่สาธารณชนได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม ตามหลักจริยธรรมในการทำงานของนักจัดการข้อมูล?

มีอะไรบ้างในชุดเอกสารจดหมายเหตุ ศ.ชิน

          จากการสำรวจกองเอกสารทั้งหมดในเบื้องต้นพบว่า เอกสารส่วนใหญ่เป็นบันทึกส่วนตัว รายงานการสำรวจและขุดค้นทางโบราณคดี เอกสารประกอบการสอน เอกสารราชการต่างๆ ในสมัยที่ ศ.ชิน ยังทำงานอยู่ที่กรมศิลปากรและคณะโบราณคดี รวมถึงเอกสารการติดต่องานกับหน่วยราชการต่างๆ  เนื่องจากเอกสารชุดนี้ไม่มีการจัดการเอกสารเบื้องต้นก่อนการรับมอบ ผู้เขียนจึงต้องรับหน้าที่ในการจัดการให้เป็นไปตามความเหมาะสม  โดยย้อนกลับไปศึกษาประวัติการศึกษาและประวัติการทำงานที่ผ่านมาของ ศ.ชิน  เพื่อให้การจัดกลุ่มเอกสารชุดนี้สามารถสะท้อนชีวิตการทำงานของท่านได้อย่างเหมาะสม  ชุดเอกสารจดหมายเหตุ ศ.ชิน สามารถแบ่งออกได้เป็น 3 กลุ่ม ดังนี้

1. เอกสารที่เกี่ยวข้องกับงานโบราณคดี เช่น สมุดบันทึกส่วนตัว รายงานการขุดค้นและสำรวจทางโบราณคดี เอกสารประกอบการสอน เป็นต้น โดยมีตัวอย่างของเอกสารที่น่าสนใจ ดังนี้

• รายงายการขุดค้นถ้ำองบะ จังหวัดกาญจนบุรี พ.ศ. 2508
• ต้นฉบับลายมือตัวเขียนหนังสือ “ก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย” ซึ่งเป็นหนึ่งในผลงานชิ้นสำคัญของ ศ.ชิน ที่ได้นำเสนอภาพรวมของยุคก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย และการแบ่งยุคสมัยก่อนประวัติศาสตร์อย่างเป็นระบบ โดยถือเป็นผลงานคลาสิคที่ผู้สนใจศึกษางานโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทยจำเป็นต้องอ่าน เพราะเนื้อหาภายในได้สะท้อนให้เห็นถึงแนวคิดการทำงานของนักโบราณคดีไทยในยุคบุกเบิกได้เป็นอย่างดี
• ภาพร่างลายเส้นโบราณวัตถุจากแหล่งโบราณคดีต่างๆ

2. เอกสารราชการที่ผลิตขึ้นเพื่อใช้ติดต่อกับหน่วยงานราชการต่างๆ หรือบุคคลทั่วไป โดยมีตัวอย่างที่น่าสนใจ ดังนี้

• รายงานการประชุมวาระต่างๆ ของราชบัณฑิตยสถาน
• รายงานการสืบสวนและสอบสวนการลักลอบค้าวัตถุโบราณ
• จดหมายติดต่อกับบรรดานักวิจัยที่มีชื่อเสียง เช่น ศ.ชาร์ลส์ ไฮแอมส์ (Charles Higham) ศ.ฌอง บวสเซอรีเย่ (Jean Boisselier)

3. เอกสารส่วนตัว เช่น ประวัติการทำงาน จดหมายติดต่อระหว่างอาจารย์ชินกับคนใกล้ชิด           ใบประจำตัวผู้เสียภาษี ภาพถ่ายส่วนตัว เป็นต้น

เอกสารบางส่วนของ ศ.ชิน อยู่ดี ก่อนทำการอนุรักษ์และแปลงสภาพ