โคลงนิราศหริภุญชัย

โคลงนิราศหริภุญชัย เป็นวรรณคดีนิราศของล้านนาที่มีผู้นำมาเผยแพร่จนเป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวางในบรรดาผู้ศึกษาวรรณคดีไทย  สันนิษฐานว่าผู้แต่งน่าจะเป็นชนชั้นสูงซึ่งติดตามขบวนเกวียนของกษัตริย์เชียงใหม่ไปไหว้พระธาตุที่เมืองหริภุญชัย  ซึ่งปัจจุบันคือจังหวัดลำพูน แต่งเป็นโคลงสี่สุภาพ  ศ.ดร. ประเสริฐ  ณ นคร ได้วิเคราะห์จากเนื้อหา ๒ ตอน  คือในโคลงบทแรกผู้แต่งกล่าวว่าแต่งเรื่องนี้ในปีฉลูเมิงเป้า  คำว่า “เมิงเป้า” เป็นการนับปีแบบท้องถิ่น หมายถึงปีฉลูนพศกตามจุลศักราช  ตรงกับพ.ศ. ๒๐๖๐ และเนื้อหาอีกตอนหนึ่งกล่าวถึงผู้แต่งนมัสการพระแก้วมรกต  ซึ่งจากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ พระแก้วมรกตอยู่ที่เชียงใหม่ พ.ศ.๒๐๑๑–๒๐๙๑ ศ.ดร. ประเสริฐ ณ นคร จึงให้ความเห็นว่า วรรณคดีเรื่องนี้น่าจะแต่งในปี พ.ศ.๒๐๖๐

ต้นฉบับตัวเขียนที่พบที่เชียงใหม่เป็นใบลาน ส่วนที่มีอยู่ในหอสมุดแห่งชาติเป็นสมุดไทย บางฉบับจารด้วยอักษรพื้นเมืองเชียงใหม่  และบางฉบับจารด้วยอักษรฝักขามหรืออักษรขอมไทยซึ่งเป็นอักษรที่กลายไปจากอักษรไทยสมัยสุโขทัย โคลงบทสุดท้ายในฉบับหอสมุดแห่งชาติมีข้อความบอกว่านิราศเรื่องนี้แต่งเป็นโคลงจำนวน ๑๗๘ บท   แต่ฉบับที่พบที่เชียงใหม่เขียนว่ามีโคลงทั้งหมดจำนวน ๑๘๐ บท  ฉบับเชียงใหม่ ๒ ฉบับตอนท้ายมีชื่อผู้คัดลอกซึ่งให้ไว้ต่างกัน  ฉบับหนึ่งบอกว่าผู้คัดลอกคืออภิชัย  อีกฉบับหนึ่งบอกว่าสุรินทร์เป็นผู้คัดลอก

เนื้อความโดยย่อกล่าวถึงการเดินทางของผู้แต่ง ซึ่งเดินทางไปในขบวนเกวียนจากจังหวัดเชียงใหม่เพื่อไปไหว้พระธาตุหริภุญชัย   กล่าวถึงสถานที่ต่าง ๆ ที่เดินทางผ่าน พร้อมกับบรรยายความทุกข์เนื่องจากอาลัยหญิงคนรัก  การเดินทางผ่านวัดพระสิงห์  วัดทุงยู วัดสิริเกิด วัดผาเกียร  วัดอูบแป้น  ถึงสี่แยกกลางเวียงเชียงใหม่ ไหว้หอพญามังราย แวะวัดเจดีย์หลวง ไหว้พระอัสดารสซึ่งเป็นพระประธาน  ไหว้พระแก้วมรกต  ผ่านวัดฟ่อนสร้อยออกประตูเมืองเชียงใหม่  ผ่านวัดพันง้อม วัดกุฎีคำ วัดน่างรั้ว  ผ่านประตูชั้นที่ ๒ ผ่านอุทยานถึงเวียงกุมกาม วัดกู่คำ ถึงปิงเก่าหัวฝาย  ผ่านตลาดต้นไร หยุดพักนอน ๑ คืน ไปถึงเมืองลำพูน ไหว้พระธาตุ ชมสถานที่ตอนกลางคืน ดูการฟ้อนรำ การเล่นต่าง ๆ เช่น การแสดงไต่เชือก การแสดงไต่ดาบ  ไปไหว้พระยืน กลับมาวัดพระธาตุหริภุญชัยอีก กล่าวคือเจ้านายเสด็จมาในงาน  มีจุดดอกไม้ไฟ  ผู้แต่งพักที่หริภุญชัย ๑ คืนแล้วลาพระธาตุกลับ

ประคอง นิมมานเหมินทร์ เรียบเรียง

ฐานข้อมูลนามานุกรมวรรณคดีไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร(องค์การมหาชน)