พระพุทธไสยาส, พระพุทธไสยาสน์

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นปรากฏความในสำเนาจารึกแผ่นศิลาว่าด้วยการปฏิสังขรณ์ วัดพระเชตุพน จ.ศ.1393 พ.ศ.2374 ว่า “...แลที่ซึ่งขยายออกไปใหม่เหนือสวนขึ้นไปนั้น ทรงพระกรุณาให้ถาปนาพระพุทธไสยาศน์ขึ้นใหม่พระองค์หนึ่ง กำหนดโดยยาวแต่พระบาทถึงพระรัศมีได้เส้นหนึ่งกับสามวา แล้วก่อพระวิหารใหญ่สัณฐานเหมือนพระอุโบศถสรวมองค์พระพุทธเจ้า หลังคามุงกระเบื้องเครือบศรีขาบ...” และในสำเนาพระราชดำริ ทรงสร้างพระพุทธไสยาสวัดพระเชตุพน จ.ศ.1193 พ.ศ.2374 ว่า “...ทรงพระราชดำหริว่า พระพุทธปฏิมากรใหญ่ยังมิได้มีในพระมหานครนี้ จึ่งมีพระราชโองการมานพระบันทูลสุรสีหนาท ดำหรัสสั่งพญาศรีพิพัทธ์รัตนราชโกษาแลพญาเพ็ชพิไชย ให้เปนแม่การถาปนาพระมหาวิหารแลพระพุทธไสยาศน์ใหญ่ขึ้นไว้ในพระอารามนี้จะให้เปนที่สักการบูชาแก่เทพยดามานุษย์สรรพสัตวทั้งปวงทั่วสกลโลกธาตุ เปนมหากุศลโกษฐาษเจริญพระเกียรติยศ ปรากฏไปตราบเท่ากัลปวสาน ให้ลงรักปิดทองบันจุพระบรมสารีริกธาตุในพระอุตมังคศิโรตม์ แลพื้นฝ่าพระบาททั้งสองข้างนั้นให้ประดับมุกเปนพระลายลักษณกงจักรแลรูปอัษฐุตรสตะมหามงคลร้อยแปดประการ...”

ก่ออิฐถือปูน ลงรักปิดทอง

พระพุทธรูปประทับนอนตะแคงขวาหรือสีหไสยาสน์ พระหัตถ์ขวาตั้งขึ้นรองรับพระเศียร โดยมีพระเขนยทรงสี่เหลี่ยมประดับลวดลายดอกไม้อิทธิพลศิลปะจีนรองรับอีกทีหนึ่ง พระพุทธรูปมีรูปแบบเป็นศิลปะรัตนโกสินทร์ กล่าวคือ พระพักตร์สงบนิ่ง พระเนตรเหลือบต่ำ พระขนงโก่ง พระโอษฐ์บางเรียว พระกรรณยาว ขมวดพระเกศาขนาดเล็ก มีอุษณีษะ และพระรัศมีเป็นเปลวเพลิง ครองจีวรห่มเฉียงเรียบ ไม่มีริ้ว จีวรบางแนบพระวรกาย มีชายสังฆาฏิเป็นแถบสี่เหลี่ยม ปลายเป็นเขี้ยวตะขาบ พาดจากพระอังสาซ้ายมาที่กลางพระอุระ ยาวจรดกึ่งกลางพระนาภี สบงมีแถบสี่เหลี่ยมยาวที่ด้านหน้าจรดข้อพระบาท และมีขอบรัดประคด

ฝ่าพระบาททั้ง 2 ข้าง ประดับมุกลวดลายมงคล 108 ประการ

แบ่งประเภทต่างๆ ได้ดังนี้

1. สัญลักษณ์แห่งโชคลาภและความอุดมสมบูรณ์ เช่น หม้อน้ำ ปลาคู่ สวัสดิกะ พวงมณี ดอกบัว เป็นต้น

2. เครื่องประกอบพระบารมีของกษัตริย์และพระเจ้าจักรพรรดิ เช่น รัตนะ 7 ประการ เครื่องราชกกุธภัณฑ์ บัลลังก์ เครื่องสูง เครื่องยศ เครื่องต้นต่างๆ และราชพาหนะ เป็นต้น

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำริว่าในพระมหานครนี้ยังไม่มีพระพุทธปฏิมากรขนาดใหญ่เพื่อให้พุทธศาสนิกชนได้สักการบูชา จึงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระพุทธไสยาสขึ้นในคราวบูรณปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพนครั้งใหญ่เมื่อ พ.ศ.2375 และสร้างพระวิหารครอบองค์พระในภายหลัง โดยได้ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุไว้ที่อุษณีษะเหนือพระเศียร และโปรดเกล้าฯ ให้ประดับมุกเป็นลายมงคล 108 ประการที่ฝ่าพระบาททั้งสองข้าง ซึ่งนับเป็นงานประณีตศิลป์ชั้นเยี่ยมในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์พระพุทธไสยาสหรือพระนอนวัดโพธิ์จึงเป็นพระพุทธรูปขนาดใหญ่ที่สุดของกรุงรัตนโกสินทร์ในสมัยนั้น ข้อมูลจากบางแห่งอธิบายว่าพระพุทธไสยาสนี้คือพระพุทธรูปปางโปรดอสุรินทราหู ซึ่งเป็นเหตุการณ์ตอนหนึ่งในพุทธประวัติที่พระพุทธองค์ทรงเนรมิตพระวรกายให้มีขนาดใหญ่เพื่อทรงแสดงธรรมโปรดอสุรินทราหูผู้ครองอสูรภพซึ่งมีร่างกายใหญ่โต แต่อย่างไรก็ตาม ไม่อาจสรุปได้ว่าพระพุทธรูปไสยาสนี้เป็นปางโปรดอสุรินทราหู เนื่องจากไม่พบหลักฐานศิลปกรรมอื่นที่แสดงถึงเหตุการณ์พุทธประวัติตอนนั้น แม้จิตรกรรมฝาผนังที่อยู่โดยรอบก็ไม่ได้เขียนเรื่องดังกล่าวด้วยเช่นกัน อีกทั้งพระราชประสงค์ในรัชกาลที่ 3 ก็ระบุเพียงว่าโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระพุทธไสยาสขนาดใหญ่ไว้ในพระนครเพื่อให้ประชาชนได้สักการบูชาเท่านั้น โดยมิได้กล่าวว่าเป็นพระพุทธรูปที่สร้างขึ้นตามพุทธประวัติตอนใด ดังนั้นจึงควรเรียกว่าพระพุทธไสยาสซึ่งหมายถึงพระพุทธรูปในอิริยาบถประทับนอน โดยมีลักษณะสำคัญคือการประทับนอนตะแคงขวาที่เรียกว่า สีหไสยาสน์

ยาว 1 เส้น 3 วา หรือ 46 เมตร สูงจากพื้นถึงยอดพระเกตุมาลา 15 เมตร เฉพาะพระพักตร์จากไรพระศก (ไรผม) ถึงพระหนุ (คาง) ยาว 30 ศอก (5 เมตร) กว้าง 5 ศอก (2.5 เมตร) พระพุทธบาท ยาว 5 เมตร สูง 3 เมตร สูงจากพื้นถึงยอดพระเกตุมาลา 15 เมตร เฉพาะพระพักตร์จากไรพระศก (ไรผม) ถึงพระหนุ (คาง) ยาว 30 ศอก (5 เมตร) กว้าง 5 ศอก (2.5 เมตร) พระพุทธบาท ยาว 5 เมตร สูง 3 เมตร

พระพุทธไสยาสน์ขนาดใหญ่อื่นๆ เช่น พระพุทธไสยาสน์วัดขุนอิทประมูล จ.อ่างทอง พระพุทธไสยาสน์วัดพระนอนจักรสีห์ จ.สิงห์บุรี

พระราชเวที (สุรพล ชิตญาโณ),บรรณาธิการ. วิหารพระนอนวัดโพธิ์. กรุงเทพฯ : วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม, 2549.

ศานติ ภักดีคำ, รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง และ พอพล สุกใส. พระพุทธปฏิมาวัดโพธิ์. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2555.