พระธาตุตาดทอง

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

พระธาตุตาดทอง ตั้งอยู่บนที่ราบสูงโคราช สภาพพื้นที่เป็นที่ราบที่ก่อตัวขึ้นจากตะกอนน้ำพาสมัยโฮโลซีน ในเขตลุ่มแม่น้ำชี (ปัจจุบันแม่น้ำชีอยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันออกของพระธาตุราว 7 กิโลมตร) มีลำน้ำสำคัญที่อยู่ใกล้คือ ห้วยทม (ห้วยทมอยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันออกของพระธาตุประมาณ 500 เมตร)โดยห้วยทมเป็นลำน้ำที่เชื่อมระหว่างแม่น้ำชี กับลำเซบาย 

พระธาตุตาดทอง ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองโบราณบ้านตาดทอง โดยอยู่ห่างจากคูน้ำด้านทิศตะวันออกของเมืองไปประมาณ 300 เมตร ปัจจุบันบริเวณโดยรอบพระธาตุตาดทองเป็นชุมชนขนาดใหญ่ โอบล้อมชุมชนด้วยพื้นที่เกษตรกรรมนาข้าว  ส่วนสภาพโบรษณสถานก็ได้รับการปฏิสังขรณ์และดูแลรักษาเป็นอย่างดี

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำชี, ห้วยทม

สภาพธรณีวิทยา

ตะกอนน้ำพาสมัยโฮโลซีน ภายใต้อิทธิพลของลุ่มแม่น้ำชี

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : หจก.สุรศักดิ์ก่อสร้าง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กา เวชกามา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2468. พ.ศ.2469, พ.ศ.2470

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2506

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

พระธาตุตาดทอง ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองโบราณบ้านตาดทอง โดยอยู่ห่างจากคูน้ำด้านทิศตะวันออกของเมืองไปประมาณ 300 เมตร 

ตำนานการสร้างพระธาตุตาดทองแห่งนี้ ผูกเข้ากับตำนานอุรังคธาตุ หรือตำนานการสร้างพระธาตุพนม โดยมีเรื่องเล่ากันมาว่า เมื่อผู้คนในแถบรัตนบุรี ทราบข่าวการบูรณะพระธาตุพนมก็เกิดจิตศรัทธา จึงพร้อมใจกันรวบรวมวัตถุมงคลและข้าวของเครื่องใช้มีค่าต่าง ๆ ทั้งที่เป็นเครื่องเงิน เครื่องทอง เพื่อนำไปบรรจุไว้ในพระธาตุพนม แต่เมื่อเดินทางถึงบ้านตาดทองกลับได้พบกับชาวบ้านสะเดา ตำบลตาดทอง ที่ไปช่วยบูรณะพระธาตุเดินทางกลับมาบ้านเพราะการบูรณะพระธาตุพนมเสร็จสิ้นแล้ว ผู้คนเหล่านั้นจึงไม่คิดจะเดินทางต่อ และได้ตกลงหารือกันว่าจะทำอย่างไรกับของที่ขนมา ในที่สุดก็ได้ข้อยุติว่า จะสร้างธาตุหรือเจดีย์ขึ้นที่บ้านตาดทอง 1 องค์ และจะนำข้าวของเหล่านี้บรรจุไว้ในเจดีย์องค์นี้ ชาวบ้านสะเดาจึงนำถาดทองที่อัญเชิญของมีค่านำไปบรรจุในพระธาตุพนม มารองรับของมีค่าที่ชาวรัตนบุรีจะนำไปบรรจุไว้ในเจดีย์ที่กำลังสร้าง จึงเรียก “พระธาตุถาดทอง” หรือ “พระธาตุตาดทอง”

ในการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานของกรมศิลปากรในปี 2479 ได้ประกาศขึ้นทะเบียนแยกระหว่าง “ธาตุถาดทอง” กับ “ธาตุลูกฆ่าแม่ หรือธาตุก่องข้าวน้อย” ที่ต่างก็อยู่ในอำเภอยะโสธร ตำบลตาดทอง จังหวัดอุบลราชธานี (ในขณะนั้น) อย่างไรก็ดี ในการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในปี 2552 กรมศิลปากรได้ประกาศกำหนดเขตที่ดินโบราณสถาน “พระธาตุถาดทอง หรือพระธาตุก่องข้าวน้อย” (นัยว่าเป็นแห่งเดียวกัน)

อย่างไรก็ดี ชื่อ “ธาตุก่องข้าวน้อย” เป็นชื่อที่ท้องถิ่นได้ใช้เรียกธาตุตาดทองในภายหลัง ซึ่งเดิมเป็นชื่อที่ใช้เรียกธาตุที่บ้านทุ่งสะเดา ธาตุที่บ้านทุ่งสะเดาที่ชาวบ้านเชื่อกันว่าเป็นธาตุที่สร้างขึ้นตามเรื่องราวในนิทานพื้นบ้านเรื่อง “ลูกฆ่าแม่” หรือ “ก่องข้าวน้อยฆ่าแม่” ซึ่งมีสังเขปเนื้อเรื่องว่า ลูกชายที่ออกไปทำนา โดยมีแม่เป็นผู้นำอาหารไปส่งให้กินทุกวัน วันหนึ่ง แม่ไปส่งอาหารให้ช้า ลูกชายเกิดหน้ามืดโมโหหิว เห็นภาชนะที่ใส่ข้าวที่เรียกว่า ก่องข้าว มีขนาดเล็ก กลัวจะไม่พอกิน จึงได้ทำร้ายแม่ของตนจนถึงแก่ความตาย แต่เมื่อได้กินจนอิ่ม ข้าวก็ยังไม่หมด จึงเกิดความรู้สึกเสียใจและสำนึกผิด จึงได้สร้างธาตุหรือเจดีย์ที่มีรูปร่างคล้ายก่องข้าว และนำอัฐิของแม่บรรจุไว้เพื่อเป็นการขอขมาและไถ่บาปในการกระทำมาตุฆาต ซึ่งเรื่องราวในนิทานพื้นบ้านเรื่องนี้เป็นที่รู้จักของคนทั่วไป แต่ธาตุที่บ้านสะเดากลับไม่เป็นที่รู้จักแพร่หลายมากนัก

ลักษณะทางสถาปัตยกรรมของพระธาตุตาดทอง เป็นแบบศิลปะล้านช้างที่พบอยู่ทั่วไปในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ อายุราวพุทธศตวรรษที่ 24 เป็นเจดีย์ทรงมณฑปยอดดอกบัวเหลี่ยม ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส กว้างด้านละประมาณ 7 เมตร ก่ออิฐถือปูน มีความสูงประมาณ 12.7 เมตร แบ่งออกเป็น 3 ส่วน คือ

ส่วนฐาน ส่วนฐานตอนล่างเป็นฐานเขียง รองรับชั้นชุดฐานบัวท้องไม้ลูกแก้วอกไก่ (เอวขันหรือแอวขัน)

ส่วนมณฑปหรือเรือนธาตุ อยู่ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส ทำเป็นย่อเก็จมีซุ้มพระทั้ง 4 ด้าน เดิมคงจะประดับด้วยพระพุทธรูปยืนปูนปั้นทั้งสี่ทิศ แต่ปัจจุบันหลุดหลายไปหมดแล้ว ยอดซุ้มโค้งแบบซุ้มหน้านางภายในประดับปูนปั้นลายพรรณพฤกษา เสาซุ้มทำลายแสงตาเวน (ตะวัน) ประดับกระจก

ส่วนยอด เป็นบัวเหลี่ยมย่อเก็จ โดยทำเป็นรูปเรียวจากด้านล่างขึ้นสู่ส่วนยอด หรืออาจเรียกได้ว่าลักษณะเป็นแบบทรงหีบหรือทรงบัวเหลี่ยมสี่ด้าน ตรงโคนหรือตีนหีบทำเป็นกลีบบัวสูงชะลูดไปสู่ส่วนปลาย แล้วหยักเป็นเอวขันคั่นกับส่วนยอดสุด ทำซ้อนกัน 3 ชั้น ยอดบนสุดเป็นฉัตรสูงประมาณ 1 เมตร

บริเวณรอบธาตุทั้งหมดทำเป็นกำแพงแก้วเตี้ย ๆ โอบรอบอยู่ทั้ง 4 ด้าน กว้างยาวประมาณด้านละ 11.20 เมตร สูงประมาณ 75 เซนติเมตร หนา 70 เซนติเมตร มีช่องประตูเข้าออกทางทิศตะวันออกและทิศตะวันตก กว้างช่องละประมาณ 70 เซนติเมตร

พื้นที่บริเวณโดยรอบธาตุมีใบเสมาปักอยู่เป็นกลุ่ม ๆ ลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแดง ตรงแกนกลางสลักเป็นสันแกนนูนแบบศิลปะทวารวดี เสมาเหล่านี้อาจเป็นเสมาที่มีมาตั้งแต่สมัยก่อนหน้า ในบริเวณบ้านตาดทอง ซึ่งเป็นเมืองโบราณที่มีคูน้ำล้อมรอบ สมัยประวัติศาสตร์ตอนต้น ที่อยู่ห่างจากพระธาตุออกไปทางทิศตะวันตกประมาณ 300 เมตร นอกจากนี้โดยรอบพระธาตุยังมีธาตุขนาดเล็กที่สร้างในสมัยหลังเพื่อเก็บอัฐิตามคตินิยมของชาวอีสาน

บริเวณด้านตะวันออกของธาตุติดกับกำแพงแก้วมีอูบมุงก่ออิฐหลังเล็ก ๆ แบบพื้นถิ่นอีสาน ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส ลักษณะเป็นห้องสี่เหลี่ยมหลังคาโดมเอนลาดสอบเข้าหากัน สันหลังคาประดับปูนปั้นรูปนาค ยอดหลังคาในตอนหลางเป็นเจดีย์ขนาดเล็ก ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นปางมารวิชัย ฝีมือช่างพื้นถิ่นอีสาน ก่อขึ้นใน พ.ศ.2495 โดยช่างบ้านตาดทอง

ด้วยรูปแบบสถาปัตยกรรมและอายุสมัยของพระธาตุแล้ว จึงทำให้เกิดข้อสันนิษฐานว่า พระธาตุแห่งนี้อาจสร้างขึ้นโดยชุมชนเชื้อสายลาวล้านช้างที่อพยพมาจากเวียงจันทร์ในสมัยธนบุรี ที่มาตั้งถิ่นฐานในเขตจังหวัดยโสธรในปัจจุบัน

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

พิพิธภัณฑ์ที่เกี่ยวข้อง

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

นิทานก่องข้าวน้อยฆ่าแม่