วัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

วัดสุทัศนเทพวรารามเป็นพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรมหาวิหาร ตั้งอยู่ภายในเกาะรัตนโกสินทร์ชั้นนอก ปัจจุบันตั้งอยู่ในแขวงวัดราชบพิธ เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร ด้านทิศเหนือติดกับถนนบำรุงเมืองและเสาชิงช้า ด้านทิศตะวันออกติดกับถนนศิริพงษ์ ด้านทิศใต้ติดกับอาคารตึกแถวในซอยสระสรง และด้านทิศตะวันตกติดกับถนนตีทอง

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา

สภาพธรณีวิทยา

สภาพพื้นที่เป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาจากการทับถมของตะกอนน้ำพาในสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดสุทัศนเทพวรารามเป็นพระอารามขนาดใหญ่ มีเจดียสถานสำคัญยิ่งและมีเกียรติสูงสุด สถาปัตยกรรมภายในวัดสุทัศน์ฯสร้างขึ้นเป็นพระอารามในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจนมาเสร็จสมบูรณ์สถาปนาขึ้นเป็นพระอารามในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวและภายหลังได้มีการก่อสร้างเพิ่มเติมในรัชกาลต่อๆ มา

ประวัติวัด

วัดสุทัศนเทพวรารามตั้งอยู่พื้นที่กลางเมืองพระนครของกรุงรัตนโกสินทร์ กล่าวคือจากผังเมืองกรุงรัตนโกสินทร์เมื่อครั้งเริ่มสร้างกรุงนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกโปรดเกล้าฯ ให้ขยายพระนครกว้างออกไปกว่าเดิม (กว้างกว่าสมัยกรุงธนบุรี) โดยเกณฑ์แรงงานขุดคลองคูพระนครด้านตะวันออก พระราชทานชื่อว่า “ครอบรอบกรุง” แล้วขุดคลองหลอด 2 คลอง เชื่อมต่อระหว่างคลองคูเมืองเดิมสมัยกรุงธนบุรี กับคลองรอบกรุงใหม่นี้ ส่งผลให้พระนครมีพื้นที่ขยายและถูกแบ่งออกเป็น 2 ส่วน ในพื้นที่ตรงกลางซึ่งล้อมรอบด้วยคลองคูเมืองเดิมทางด้านทิศตะวันตก คลองรอบกรุงทางด้านทิศตะวันออก คลองหลอดสองสายทางด้านทิศเหนือและใต้ จึงถูกกำหนดให้เป็นที่ตั้งของ “มหาวิหารกลางพระนคร”

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทรงมีรับสั่งให้สร้างวัดขึ้นกลางพระนครสูงเท่าวัดพนัญเชิง บริเวณที่สร้างวัดแห่งนี้เดิมเป็นหนองบึง ใน พ.ศ.2350 จึงมีการถมอิฐและหินลงไปที่บึงนั้น 7-8 ชั้น จนได้พื้นที่กว้างใหญ่พอที่จะสร้างวัด โดยมีพระราชประสงค์เพื่อการประดิษฐานพระศรีศากยมุนีที่อัญเชิญมาจากวิหารหลวง วัดมหาธาตุ เมืองสุโขทัย (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 4)

มูลเหตุการสร้างวัดปรากฏในตำนานพระอารามหลวงว่า

            “เมื่อสร้างกรุงรัตนโกสินทร์ขึ้นเป็นราชธานีแล้ว ความมุ่งหมายจะทำนุบำรุงให้เหมือนกรุงศรีอยุธยาเดิม ด้วยนับถือกันว่า ครั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี เป็นสมัยที่บ้านเมืองรุ่งเรือง เรียกกันว่าครั้งบ้านเมืองดี รั้งวังวัดวาที่สร้างขึ้นในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ก็มักถ่ายแบบมาจากกรุงศรีอยุธยา ยกตัวอย่างเช่นที่วัดสุทัสน์ฯ เป็นที่ประดิษฐานพระโต ซึ่งเชิญมาแต่เมื่อสุโขทัยในรัชกาลที่ 1” (คลี่ สุทัศน์ ณ อยุธยา 2473 : 2)

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกนั้นได้ดำเนินการก่อพื้นพระวิหารพร้อมกับการสร้างฐานชุกชีสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูป เมื่อการสร้างฐานชุกชีเสร็จแล้ว พระองค์จึงโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระศรีศากยมุนีจากเมืองสุโขทัย มาประดิษฐานเป็นหลักแก่พระนครเสมือนเมืองครั้งกรุงศรีอยุธยายังรุ่งเรืองดี เมื่อวันที่ 9 พฤษภาคม 2351 (สุภัทรดิศ ดิศกุล และคณะ 2512 : 7) เพื่อยกพระศรีศากยมุนีขึ้นที่ให้ทันใน พ.ศ.2352 ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกกำลังประชวรอยู่ใกล้สวรรคต

การสร้างพระวิหารหลวงให้มีความสูงเท่ากับวัดพนัญเชิงและการอัญเชิญพระศรีศากยมุนีจากสุโขทัยมาประดิษฐาน ณ พระวิหารแห่งนี้นั้น มีปรากฏในหนังสือ “จดหมายเหตุความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวี” (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 2526) โดยมีข้อความตอนหนึ่งว่า

“พระโองการรับสั่งให้สร้างวัดขึ้นกลางพระนครให้สูงเท่าวัดพนัญเชิง ให้พระพิเรนทรเทพขึ้นไปรับพระใหญ่ ณ เมืองโศกโขทัย ชะลอเลื่อนลงมากรุง ประทับท่าสมโภช 7 วัน ณ เดือน 6 ขึ้น 15 ค่ำ ยกทรงเลื่อนซักตามทางสถลมารค พระโองการตรัสให้แต่งเครื่องมนัสการพระทุกหน้าวัง หน้าบ้าน ร้านตลอด ตลอดจนถึงที่ประชวรอยู่แล้ว แต่ทรงพระอุตสาหะเพิ่มพระบารมีมีหวังที่หน่วงโพธิญาณจะโปรดสัตว์ทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา เสด็จพระราชดำเนินตามกระบวนแห่พระหาทรงฉลองพระบาทจนถึงพลับพลา เสด็จขึ้นเซพลาด เจ้าฟ้ากรมขุนกษัตรา รับทรงพระองค์ไว้...”

ส่วนเรื่องราวการอัญเชิญพระศรีศากยมุนีนั้น พระราชพงศาวดารรัชกาลที่ 1 (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ 2531 : 103) ได้ให้รายละเอียดว่า ในจุลศักราช 1170 ปีมะโรง สัมฤทธิศก เป็นปีที่ 27 ในรัชกาลที่ 1 ณ วันพฤหัสบดี เดือน 6 ขึ้น 11 ค่ำ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกอัญเชิญพระพุทธรูปมาจากเมืองสุโขทัย ซึ่งประดิษฐานเป็นพระประธานภายในพระวิหารหลวงวัดมหาธาตุ หนักตัก 3 วา คืบ สมโภชที่หน้าตำหนักแพ 3 วัน ครั้น เดือน 6 ขึ้น 14 ค่ำ เชิญชักพระขึ้นจากแพทางประตูท่าช้างไปทำร่มไว้ข้างถนนเสาชิงช้า ประตูบริเวณนั้นจึงเรียกว่าประตูท่าพระ แต่เนื่องจากองค์พระพุทธรูปมีขนาดใหม่จึงได้ทำการรื้อประตูแล้วจึงอัญเชิญเข้าไปได้ พระพุทธรูปพระองค์นี้ภายหลังได้ถวายพระนามว่า “พระศรีศายกมุนี”

เนื่องจากพระพุทธรูปที่อัญเชิญมาจากเมืองสุโขทัยนี้มีความชำรุดทรุดโทรมมาก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกตรัสสั่งให้ปฏิสังขรณ์แก้ไขเสียใหม่ให้ถูกต้องตามพระอรรภถาและพระบาลี โดยได้ทำการเททองใหม่ ณ บริเวณที่สร้างวัดนี้เอง (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 1-2) ดังปรากฏในหลักฐานเอกสารพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ 2 ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (2555) ระบุเกี่ยวกับการสร้างพระวิหารวัดสุทัศน์ว่า

“ในปีมะเมียนั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่าพระโตซึ่งประดิษฐานอยู่ที่เสาชิงช้านั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเชิญลงมาไว้เพื่อพระราชดำริจะทำวัดขึ้นในคลองพระนครเป็นวัดใหญ่อีกวัดหนึ่ง การก็ยังหาได้ทำไม่ จำต้องฉลองพระเดชพระคุณ เสียให้แล้วมีพระราชดำรัสให้เจ้าพนักงานจัดการทำพระวิหารใหญ่ขึ้น องค์พระพุทธรูปนั้นทรงทอดพระเนตรเห็นว่าพระเศียรย่อมไปกว่าพระองค์ไม่สมกันจึงให้ช่างถอดออกหล่อพอกพระเศียรพระพักตร์ให้ใหญ่ขึ้น แลนิ้วพระหัตถ์ของเดิมนั้นสิ้นๆ ยาวๆอยู่ ก็โปรดให้ต่อนิ้วพระหัตถ์ให้เสมอกัน เหมือนอย่างพระพุทธรูปทุกวันนี้ ครั้นการแล้วก็ได้เชิญพระพุทธรูปขึ้นประดิษฐานบนพระวิหาร พระวิหารนั้นยังค้างอยู่แต่ช่อฟ้าใบระกาหางหงส์ แลการอื่นๆ ก็ยังมิได้กระทำ”

นอกจากนี้ ในจดหมายเหตุความทรงจำของหลวงนรินทรเทวี (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 2526) ได้กล่าวถึงพระราชศรัทธาพระราชอุตสาหะของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกความตอนหนึ่งว่า “แล้วยกพระขึ้นที่เสด็จกลับ ออกพระโอษฐ์เป็นที่สุดเพียงได้ยกพระขึ้นถึงที่สิ้นธุระเท่านั้นแล้ว”

กาลนั้นยังมิได้ถวายพระนามจึงเรียกชื่อพระพุทธรูปและชื่อวัดโดยสามัญว่า “วัดพระโต” หรือ “วัดพระใหญ่” ซึ่งเป็นการเรียกตามลักษณะพระพุทธรูปหล่อสำคัญของวัด และยังมีการเรียกว่า “วัดเสาชิงช้า” โดยเรียกตามนามสถานที่ตั้งซึ่งอยู่ใกล้กับเสาชิงช้าเทวสถานของพราหมณ์กลางเมือง

ในจดหมายเหตุความทรงจำของหลวงนรินทรเทวีฉบับเดียวกันนั้นยังกล่าวความตอนหนึ่งถึงนามของวัดว่า “แล้วทรงพระดำริให้ช่างเขียนอย่างลายเส้นบานประตูวัดพระใหญ่ ยกเข้าไปทรงพระศรัทธาลงลายพระหัตถ์สลักภาพกับกรมหมื่นจิตรภักดี” (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 2526)

อย่างไรก็ดี ในหมายกำหนดการก่อรากพระวิหารในวันจันทร์ที่ 1 กุมภาพันธ์ พุทธศักราช 2350 ปรากฏนามของวัดเป็นปฐมนามว่า “วัดมหาสุทธาวาส” (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 4) อันมีความหมายถึง สวรรค์ชั้นพรหมโลกที่ชื่อสุทธาวาส หลังจากที่เริ่มก่อรากพระวิหารได้เพียง 3 ปีเท่านั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเสด็จสวรรคตใน พ.ศ.2353 ส่วนการก่อสร้างสิ่งอื่นๆ นั้นยังมิได้ดำเนินการ

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 แห่งราชวงศ์จักรี ยังคงปรากฏชื่อเรียก “วัดพระโต” หรือ “วัดพระใหญ่” ซึ่งพระองค์โปรดให้ดำเนินการสร้างเสนาสนะภายในวัดแห่งนี้ต่อมาในระหว่าง พ.ศ.2354-2356 เพื่อสานต่อพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกนาถที่จะสร้างวัดใหญ่ขึ้นกลางพระนคร

พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงมีพระราชศรัทธาในการสร้างพระวิหารเป็นอันมาก พระองค์ทรงจำหลักบานประตูพระวิหารด้วยพระองค์เอง “...แล้วทรงดำริให้ช่างเขียนเส้นลายบานประตูวัดพระใหญ่ยกเข้าไป ทรงพระศรัทธาลงลายพระหัตถ์สลักภาพกับกรมหมื่นจิตรภักดี” (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 10)

อย่างไรก็ดี การสร้างพระวิหารศรีศากยมุนีในรัชกาลที่ 2 นั้น กระทำได้เพียงตัวพระวิหาร ยังไม่มีมุขเด็จหน้าหลังทั้ง 2 ด้าน ตลอดจนยังไม่ได้ยกช่อฟ้า ใบระกาและยกบานประตูหน้าต่าง ก็สิ้นรัชกาลใน พ.ศ.2367

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 ได้ทรงมีพระราชศรัทธาปฏิสังขรณ์วัดสุทัศนเทพวราราม ดังปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ 3 (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ 2555) ว่า

“...ทรงมีพระราชดำริว่า วัดพระโตเสาชิงช้า พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เมื่อปลายแผ่นดินก็โปรดให้ทำพิหารใหญ่ขึ้น การยังไม่ทันแล้วเสร็จ เชิญเสด็จพระศรีศากยมุนีขึ้นประดิษฐานไว้การที่อื่นยังมิได้กระทำ ก็พอสิ้นแผ่นดินไปครั้งนี้จะต้องเสียให้เป็นวัดขึ้นให้ได้จึงให้พระยาศรีพิพัฒน์รัตนราชโกษาเป็นแม่กองดูทั่วไปทั้งวัด ให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิทักษเทเวศร ทำพระอุโบสถใหญ่และทำพระระเบียงล้อมพระวิหาร การนั้นก็แล้วสำเร็จทั่วทุกแห่งทั้งกฏิสงฆ์ด้วย จึงให้อาราธนาพระธรรมไตรโลกอยู่วัดเกาะแก้ว ตั้งแนพระพิมลธรรมเป็นเจ้าอธิการจัดเอาพระภิกษุในวัดพระเชตุพน วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะ รวมได้ 300 รูป ไปอยู่เป็นลำดับพระราชทานชื่อ วัดสุทัสนเทพธาราม”

การสร้างวัดสุทัศนเทพวรารามแล้วเสร็จในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีการสร้างพระวิหารหลวงจนแล้วเสร็จ พระระเบียงคด พระอุโบสถ ศาลาการเปรียญ หล่อพระประธานในพระอุโบสถขนาดหน้าตัก 10 ศอก 4 นิ้ว (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ 2555) และโปรดเกล้าฯ ให้บรรจุพระบรมสารีริกธาตุภายในพระประธาน โดยมีการประดิษฐานเมื่อ พ.ศ.2380

พระพุทธรูปประธานในพระอุโบสถองค์นี้ ได้หล่อที่โรงหล่อในพระบรมมหาราชวัง เป็นพระพุทธรูปที่ใหญ่กว่าพระหล่อในกรุงรัตนโกสินทร์องค์อื่น (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 12)

นอกจากนี้ ในสมัยรัชกาลที่ 3 ยังมีการสร้างพระพุทธรูปโดยรอบพระอุโบสถ สร้างสัตตมหาสถาน พระพุทธรูปประจำสัตตมหาสถานและรูปหล่อปัญจวัคคีย์ทั้งห้า สร้างกุฏิสงฆ์แล้วนิมนต์พระสงฆ์เข้าอยู่ประจำ จึงนับเป็นวัดอย่างสมบูรณ์ (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2550(ข) : 29) โปรดให้มีงานฉลองสมโภชพระอารามพระราชทานนามว่า “วัดสุทัศนเทพธาราม” (กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ 2525 : 57)

ในจดหมายเหตุความทรงจำของหลวงนรินทรเทวี (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 2526) ปรากฏข้อความเกี่ยวกับการมหรสพสมโภชและการพระราชทานนามวัดแห่งนี้ว่าวัดสุทัศนเทพธาราม ดังนี้

 “...สมเด็จพระรามาธิบดินทร์บรมบาทเสด็จทรงพระราชยาน เสด็จตามชินาจารย์พระพุทธองค์ประทับทรงเสด็จยังพลับพลาแล้วชะลอเลื่อนข้ามตะพานมาตลาดพ้น ราษฎรกล่มเกลื่อนกว่าหมื่นพันชวนกันมาวันทา เข้าซักพร้อมหน้าจนถึงที่สถิตสถานพระอุโบสถปรากฏการมหรสพสมโภชสำเนียงเสียงเสนาะโสตปราโมทย์โมทนาพิณพาทย์ทำบูชาสัก 100 วง ฉลองพระพุทธองค์ชินวร สโมสรแสนเกษมเปี่ยมเปรมอิ่มด้วยศรัทธาถ้วนหน้าประชาชน พระโองการรับสั่งขนานนามวัดให้ชื่อวัดสุทัศนเทพธาราม”

เหตุการณ์สำคัญอันเกี่ยวข้องกับวัดสุทัศน์ฯ ที่เกิดขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 มีหลายอย่างที่น่าสนใจ (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 12-19) เช่น

            พ.ศ.2386 พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผูกพัทธเสมาพระอุโบสถ ให้กำหนดวันขึ้น 13 ค่ำ 14 ค่ำ 15 ค่ำ เดือน 12 เพลาบ่ายทั้ง 3 วัน ในปีเถอะเบญจศก จุลศักราช 1205 (พ.ศ.2386) ต่อมาโปรดให้แห่พระบรมธาตุไปบรรจุพระประธานในพระอุโบสถ ทรงสถาปนาสร้างกฏีสงฆ์เสร็จแล้วโปรดให้อาราธนาพระธรรมไตรโลกาจารย์ วัดเกาะแก้วลังการาม (วัดสัมพันธวงศ์) มาครองวัดสุทัศน์เป็นองค์แรก ภายหลังทรงเลื่อนขึ้นเป็นพระพิมลธรรม และเป็นสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ

            พ.ศ.2387 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกบานประตูพระอุโบสถ ต่อมาโปรดให้ช่างหล่อหล่อพระเจดีย์หลังซุ้มเสมาวัดสุทัศน์เทพวราราม โปรดให้ช่างหล่อแผ่นหน้าโขน หลังซุ้มเสมและระฆังฝรั่งใส่วัดสุทัศน์ และโปรดให้สร้างสัตตมหาสถานเจดีย์ 7 สถาน โดยก่อเป็นแท่นด้วยอิฐประดับด้วยศิลาแกะสลัก

            พ.ศ.2389 โปรดให้หล่อรูปม้า 2 ตัว ใส่ที่พระวิหาร และต่อมาโปรดให้หล่อใหม่เพิ่มเติมอีก

            พ.ศ.2390 โปรดให้มีการสมโภชพระอาราม โดยสมโภชฉลอง 3 วัน 3 คืน

รวมระยะเวลาการสร้างวัดสุทัศนเทพวรารามตั้งแต่รัชกาลที่ 1 จนถึงมีการสมโภชพระอารามในรัชกาลที่ 3 เป็นระยะเวลา 40 ปี กล่าวคือตั้งแต่ พ.ศ.2350-2390

ในสมัยรัชกาลที่ 4 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงแปลนามพระอารามเป็น “วัดสุทัศนเทพวราราม” นามวัดทั้งสองชื่อ คือวัดสุทัศนเทพธารามและวัดสุทัศนเทพวราราม ล้วนหมายถึงสุทัสสนนครบนเขาพระสุเมรุศูลย์กลางของสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ที่ประทับของพระอินทร์ (สุภัทรดิศ ดิศกุล และคณะ  2512 : 9)

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้าฯ ให้สร้างเสนาสนะและสิ่งก่อสร้างอื่นๆ ภายในวัดสุทัศน์เพิ่มเติม โดยเมื่อ พ.ศ.2396 ทรงดำริถึง “พระศาสดา” ซึ่งสมเด็จพระยาองค์น้อยไปเชิญเอามาแต่วัดบางอ้อยช้างในกรุงเทพฯ มาไว้ที่วัดประดู่ ทรงเห็นว่าพระศาสดา พระชินราช พระชินสีห์ ท่านอยู่วัดเดียวกันจะให้ไปอยู่ในเรือกสวนนั้นไม่สมควร จึงให้ไปเชิญมาไว้พระอุโบสถวัดสุทัศน์ ต่อพระประธานใหญ่ออกมา ภายหลังวิหารวัดบวรนิเวศแล้วเสร็จจึงได้อัญเชิญพระศาสดาไปประดิษฐาน ณ วัดบวรนิเวศ จากนั้นจึงโปรดให้สร้างพระพุทธรูปใหม่ 1 องค์ และพระอสีติมหาสาวก 80 องค์ในอิริยาบถนั่งฟังธรรมเทศนา ประดิษฐานไว้แทนในพระอุโบสถ จากนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงถวายพระนามพระประธานในพระอุโบสถที่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้หล่อขึ้นว่า “พระพุทธตรีโลกเชษฐ์” (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ 2555) และพระประธานในศาลาการเปรียญว่า “พระพุทธเสรฏฐมุนีฯ” นอกจากนี้ ทรงสร้างสิ่งก่อสร้างเพิ่มเติม คือ ศาลาลอย 4 หลังที่หน้าพระวิหาร รวมถึงงานทำนุบำรุงบูรณปฏิสังขรณ์อื่นๆ  เช่น พ.ศ.2397 สร้างศาลาโรงธรรม การฉลองศาลาดินริมวัดสุทัศน์ใน พ.ศ.2401 และโปรดให้ปิดทองบานหน้าต่างพระวิหารใน พ.ศ.2402  (พระครูวิจิตรการโกศล 2516 : 17-19)

ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 ซึ่งตรงกับสมัยของสมเด็จพระวันรัต (แดง) เป็นเจ้าอาวาส พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้บูรณะพระอารามเป็นการใหญ่ ตั้งแต่ พ.ศ.2438 เป็นต้นไป โดยมีกรมโยธาธิการเป็นฝ่ายดำเนินการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการซ่อมพระวิหารพระศรีศากยมุนี หลังจากการบูรณปฏิสังขรณ์ครั้งใหญ่ในรัชกาลที่ 5 ก็มีการบำรุงบูรณปฏิสังขรณ์สิ่งก่อสร้างต่างๆ ภายในวัดเรื่อยมา

วัดสุทัศนเทพวราราม ถือกันว่าเป็นวัดประจำรัชกาลที่ 8 พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร กล่าวคือเมื่อพระองค์เสด็จมาสักการะพระศรีศากยมุนี ได้ทรงมีพระราชดำรัสว่า เมื่อเวลาทรงผนวชจะเสด็จมาผนวชที่วัดนี้ เมื่อพระองค์สวรรคตจึงมีการอัญเชิญพระบรมราชสรีรังคารมาประดิษฐานที่วัดสุทัศนเทพวรารามแห่งนี้ (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2550(ข) : 30)

ในระหว่าง พ.ศ.2515-2516 ทางวัดได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตสร้างพระบรมราชานุสาวรีย์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดลขึ้นที่บริเวณหน้าพระวิหาร และตั้งมูลนิธิอัฏฐมราชานุสรณ์ในพระบรมราชูปถัมป์ขึ้นใน พ.ศ.2516

วัดสุทัศน์เทพวรารามราชวรมหาวิหาร มีเจ้าอาวาสปกครองวัดมาเป็นลำดับ ดังนี้

            รูปที่ 1 สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (อู่) ครองพระอาราม 14 ปี (พ.ศ.2386-2401)

            รูปที่ 2 พระพิมลธรรม (อัน) ครองพระอาราม 19 ปี (พ.ศ.2401-2420)

            รูปที่ 3 สมเด็จพระวันรัต (แดง สีลวฑฺฒโน) ครองพระอาราม 23 ปี (พ.ศ.2420-2443)

            พระองค์ที่ 4 สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (แพ ติสฺสเทโว) ครองพระอาราม 44 ปี (พ.ศ.2443-2487)

            รูปที่ 5 สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โสม ฉนฺโน) ครองพระอาราม 16 ปี (พ.ศ.2489-2505)

            รูปที่ 6 สมเด็จพระพุฒาจารย์ (เสงี่ยม จนฺทสิริ) ครองพระอาราม 21 ปี (พ.ศ.2506-2527)

            รูปที่ 7 สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (วีระ ภทฺทจารี) ครองพระอาราม 32 ปี (พ.ศ.2527-2559)

           รูปที่ 8 พระธรรมรัตนดิลก (เชิด จิตฺตคุตฺโต) (พ.ศ.2559-ปัจจุบัน)

ลักษณะและรูปแบบทางสถาปัตยกรรม

วัดสุทัศนเทพวรารามเป็นวัดที่มีพัฒนาการแนวความคิดและรูปแบบสถาปัตยกรรม โดยเริ่มตั้งแต่สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ที่สืบทอดแบบแผนจากศิลปะและสถาปัตยกรรมในสมัยอยุธยาตอนปลาย มาสู่รูปแบบสถาปัตยกรรมไทยแบบพระราชนิยมในสมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งรับอิทธิพลจากศิลปะจีนเข้ามาผสมผสานกับแนวความคิดในการออกแบบทางไทย ตลอดจนผสมผสานเข้ากับความนิยมในศิลปะตะวันตกที่แพร่หลายเข้ามาอย่างต่อเนื่องตั้งแต่รัชกาลที่ 4 เป็นต้นมา

วัดสุทัศน์มีการแบ่งพื้นที่เขตพุทธาวาสและเขตสังฆาวาสอย่างชัดเจน กล่าวคือ มีกำแพงแก้วแยกพื้นที่สองส่วนออกจากัน แต่จะมีซุ้มประตูทางเข้าเชื่อมพื้นที่ทั้งสองส่วนนี้ โดยเขตพุทธาวาสจะตั้งอยู่ทางด้านเหนือของวัด ประกอบด้วยอาคารศาสนสถานที่เป็นพระวิหารหลวง พระระเบียงคด พระอุโฐสถ สัตตมหาสถาน ศาลาลอย ศาลาดิน โรงธรรม เป็นต้น ในขณะที่เขตสังฆาวาสจะอยู่ทางด้านทิศใต้ของวัด ประกอบด้วย ศาลาการเปรียญ หมู่กุฏิสงฆ์คณะต่างๆ หอพระไตรปิฎก หอระฆัง เป็นต้น

เขตพุทธาวาสของวัดสุทัศน์ ประกอบด้วยพื้นที่หลักที่มีความสัมพันธ์กัน คือ บริเวณพระวิหารหลวง ซึ่งมีระเบียงคดล้อมรอบ และบริเวณพระอุโบสถ ที่ตั้งอยู่ทางด้านใต้ของพระวิหารหลวง ภายนอกวงล้อมของพระระเบียง พระวิหารหลวงถูกกำหนดให้วางตัวตามแนวทิศเหนือ-ใต้ และหันหน้าอาคารเข้าสู่ทิศเหนือ ส่วนพระอุโบสถนั้นถุกกำหนดให้วางตัวอาคารแนวตะวันออก-ตะวันตก ซึ่งตั้งฉากกับแนวของพระวิหารหลวง ซึ่งเป็นแกนประธาน แนวแกนทั้งสองนี้ตัดกันที่จดกึ่งกลางของพระอุโบสถพอดี

ด้วยเจตนาที่กำหนดให้วัดสุทัศน์เป็นวัดศูนย์กลางพระนคร จึงสร้างวัดนี้ให้มีขนาดใหญ่ และมีการออกแบบวางผังกลุ่มอาคารและตัวอาคารที่สง่างามและลงตัวอย่างสมบูรณ์ในสมัยรัตนโกสินทร์ และแผนผังอาคารรูปสัญลักษณ์จักรวาล (Cosmic Layout) ที่ช่างสมัยรัชกาลที่ 3 ได้คิดค้นออกแบบขึ้นใหม่เป็นครั้งแรกในงานประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรมไทย

การออกแบบแผนผังวัดสุทัศน์นี้ ได้คิดค้นใหม่โดยไม่ยึดแกนดิ่งแบบเดิมแต่เพียงอย่างเดียว แต่ได้นำเอาแกนราบเข้ามาใช้เป็นตัวจัดกลุ่มอาคาร (Cluster) ของพระวิหาร ซึ่งเดิมจะถูกยึดตรงตามแกนดิ่งอย่างตายตัวให้ลอยเป็นอิสระขึ้น ทั้งๆ ที่ทางด้านหน้าจะตรึงความรู้สึกให้ยึดแกนดิ่งตามแบบประเพณีเดิมอยู่ และในขณะเดียวกัน พระอุโบสถที่มีขนาดใหญ่ซึ่งถูกออกแบบให้ได้สัดส่วนกับกลุ่มอาคารพระวิหารก็จะทำหน้าที่เป็นฉากหลังให้แก่อาคารประธาน ดังนั้นการวางแผนผังวัดสุทัศน์จึงเกิดความลงตัวและสมบูรณ์แบบในการใช้แกนสองแกน คือแกนดิ่งและแกนราบ ร่วมกันในแผนผังกลุ่มอาคารเดียวกัน นอกจากนี้ ยังมีความงามและลงตัวในลักษณะ 3 มิติ อีกด้วย กล่าวคือ ตัวอาคารมีความสัมพันธ์ด้านขนาดส่วนที่คล้องจองกัน เล่นจังหวะของขนาดใกล้เคียงไล่เลี่ยกัน และมีตัวเชื่อมระหว่างขนาดที่แตกต่างกันของอาคารแทรกอยู่ (จิรศักดิ์ แต่งเจนกิจ 2541 : 21)

การวางผังในรูปสัญลักษณ์ภูมิจักรวาลของวัดสุทัศน์นั้น ศ.ดร.ศักดิ์ชาย สายสิงห์ ได้อธิบายว่าวัดสุทัศน์เป็นวัดที่มีการปรับเปลี่ยนการวางผังแบบเดิมที่จะใช้เจดีย์ทรงปรางค์เป็นประธานของวัดในฐานะศูนย์กลางจักรวาล โดยความสำคัญของการปรับเปลี่ยนระบบแผนผังอยู่ที่พระวิหารโดยกำหนดให้ตั้งอยู่บนฐานที่ยกสูงและมีศาลาประจำมุมทั้ง 4 อยู่บนฐานเดียวกัน มีระเบียงคดล้อมรอบ ลักษณะดังกล่าวของการออกแบบเช่นเดียวกับคติของแกนจักรวาล ตามแบบแผนที่ปรากฏในการสร้างปราสาทแบบเขมร ซึ่งสามารถอธิบายได้ว่าปราสาทประธานที่อยู่ตรงกลางเปรียบเสมือนยอดเขาพระสุเมรุ ส่วนปราสาทประจำมุมทั้ง 4 หมายถึงทวีปทั้ง 4 และระเบียงคดคือกำแพงจักรวาล ลักษณะดังกล่าวนี้อยู่ในศิลปะอยุธยาตอนต้นที่ได้รับแบบอย่างมาจากวัฒนธรรมเขมร นอกจากนี้ มีการปรับเปลี่ยนแนวความคิดจากความหมายเดิมที่ปราสาทประธานคือยอดเขาพระสุเมรุ เปลี่ยนมาเป็นศูนย์กลางของจักรวาลตามแนวพุทธศาสนา ซึ่งหมายถึงสวรรค์หรือภูมิจักรวาล แนวความคิดดังกล่าวนี้ได้ปรากฏอีกครั้งในสมัยอยุธยาตอนปลาย เช่นที่วัดไชยวัฒนาราม สถาปนาขึ้นในสมัยพระจเปราสาททอง และปรากฏในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ระหว่างรัชกาลที่ 1-3 ซึ่งเป็นการรื้อฟื้นมาจากในสมัยอยุธยาตอนปลาย ตัวอย่างที่ชัดเจนคือพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม ที่มีพระปรางค์ประธานและเจดีย์มุมทั้ง 4 ดังนั้นคติเรื่องภูมิจักรวาลที่ปรากฏที่วัดสุทัศน์นั้น เป็นอีกหนึ่งที่ชัดเจนในการให้ความสำคัญถึงความเป็นจักรวาลตามความหมายของสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ โดยการปรับเปลี่ยนสัญลักษณ์ของประติมากรรมที่ประดับบริเวณหน้าบันของพระวิหารวัดสุทัศน์มาเป็นพระอินทร์ ซึ่งเป็นเทวดาสูงสุดตามแนวความเชื่อในศาสนาพุทธ และเป็นเทวดาที่เป็นใหญ่อยู่บนสววรค์ชั้นดาวดึงส์ ดังความหมายของการออกแบบสถาปัตยกรรมและงานประติมากรรมที่สอดคล้องกัน (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2550(ข) : 36)

นอกจากนี้ ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ได้มีการปรับเปลี่ยนคติการสร้าง ประการหนึ่งคือการใช้อาคารหลังคาคลุม ได้แก่ อุโบสถหรือวิหาร เป็นประธาน แทนตำแหน่งของปรางค์ และการเปลี่ยนจากเจดีย์ประจำมุมเป็นศาลาประจำมุมทั้ง 4 ดังเช่นกรณีของวัดสุทัศน์เทพวราราม โดยมีการใช้พระวิหารหลวงเป็นประธานในความหมายของศูนย์กลางจักรวาล มีสัญลักษณ์หน้าบันเป็นพระอินทร์ อันหมายถึงสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เช่นเดียวกับพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม การมีศาลาประจำมุมทั้ง 4 เปรียบเสมือนกับทวีปทั้ง 4 เช่นเดียวกับเจดีย์ประจำมุมและระเบียงคดคือกำแพงจักรวาล ส่วนพระอุโบสถที่วางตัวตามแนวทิศตะวันออก-ตะวันตก มีสัญลักษณ์ที่หน้าบันด้านทิศตะวันออกเป็นพระอาทิตย์ และที่หน้าบันทิศตะวันตกเป็นรูปพระจันทร์ ตีความว่าอุโบสถมีความหมายเป็นชมพูทวีปที่ตั้งอย฿ตามวงโคจรของพระอาทิตย์และพระจันทร์ (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2550(ข) : 38)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมแผนที่ทหาร. แผนที่กรุงเทพฯ พ.ศ.2431-2474. กรุงเทพฯ: กองบัญชาการทหารสูงสุด, 2542.

กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ฉบับหอสมุดแห่งชาติ. พระนคร : คลังวิทยา ป.พิศนาศการพิมพ์, 2506.

กรมศิลปากร. “จารึกวัดป่ามะม่วง.” จารึกสมัยสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2526.

กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. วัดสำคัญกรุงรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2525.

คลี่ สุทัศน์ ณ อยุธยา, ม.ร.ว. ตำนานพระอารามหลวง. พระนคร : ราชบัณฑิตยสภา, 2473.

จดหมายเหตุ ร.1 เรื่องบัญชีพระพุทธรุปอาราธนามาแต่เมืองสุโขทัยและลพบุรี จ.ศ.1156 เลขที่ 11. หอสมุดแห่งชาติ

จิรศักดิ์ แต่งเจนกิจ. “การศึกษาการออกแบบและคติสัญลักษณ์ในกรณีของงานสถาปัตยกรรม วัดสุทัศน์เทพวราราม.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (สาขาวิชาประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2541.

เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 1. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์การศาสนา, 2531.

เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 1-4 : ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค). นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2555.

น. ณ ปากน้ำ. วัดสุทัศนเทพวราราม (หนังสือชุดจิตรกรรมฝาผนังในประเทศไทย). กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2539.

บุญเตือน ศรีวรพจน์. จิตรกรรมรามเกียรติ์วัดสุทัศนเทพวราราม. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2556.

พระครูวิจิตรการโกศล. ประวัติวัดสุทัศน์เทพวราราม พร้อมด้วยแผนผัง ภาพปูชนียวัตถุและถาวรวัตถุ. กรุงเทพฯ : ศิวพร, 2516.

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. จดหมายเหตุความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวี (พ.ศ.2310-2381) และพระราชวิจารณ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ : อมรินทร์การพิมพ์, 2526.

พีระพัฒน์ สำราญ. สถาปัตยกรรมวัดสุทัศนเทพวราราม (พระวิหารหลวงและพระระเบียงคด). กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2551.

วรรณิภา ณ สงขลา. การอนุรักษ์ จิตรกรรมฝาผนังพระวิหารหลวง วัดสุทัศนเทพวราราม. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2531.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. พุทธศิลป์สมัยรัตนโกสินทร์ : พัฒนาการของงานช่างและแนวคิดที่ปรับเปลี่ยน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2556.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. “ประติมากรรม.” ใน สองศตวรรษวัดสุทัศนเทพวราราม : ศูนย์กลางจักรวาล ศูนย์กลางพระนคร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชิ่ง, 2550(ก) : 88-145.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. “สถาปัตยกรรม.” ใน สองศตวรรษวัดสุทัศนเทพวราราม : ศูนย์กลางจักรวาล ศูนย์กลางพระนคร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชิ่ง, 2550(ข) : 24-87.

ศุภวัฒย์ เกษมศรี, ม.ร.ว. สมุดแสดงภาพที่ระลึกสยามรัฐพิพิธภัณฑ์ พุทธศักราช 2468. กรุงเทพฯ : สามลดา, 2549.

สันติ เล็กสุขุม. “จิตรกรรม : ปรัมปราคติ กับการแสดงออกอย่างใหม่.” ศักดิ์ชัย สายสิงห์. “สถาปัตยกรรม” ใน สองศตวรรษวัดสุทัศนเทพวราราม : ศูนย์กลางจักรวาล ศูนย์กลางพระนคร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชิ่ง, 2550 : 181-270.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2540.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, ศ.ม.จ.. ศิลปะในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2550.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, ศ.ม.จ. และประพัฒน์ ตรีณรงค์. วัดสุทัศน์เทพวรารามมหาวิหาร. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์การศาสนา, 2512.

อชิรัชญ์ ไชยพจน์พานิช. “เรื่องของศิลปะจีนในวัดสุทัศนเทพวราราม.” ศักดิ์ชัย สายสิงห์. “สถาปัตยกรรม” ใน สองศตวรรษวัดสุทัศนเทพวราราม : ศูนย์กลางจักรวาล ศูนย์กลางพระนคร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชิ่ง, 2550 : 146-180.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง