วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

วัดราชบพิธฯ เป็นวัดหลวงในพระพุทธศาสนา ธรรมยุติกนิกาย ที่ยังคงมีการใช้งานอยู่ในปัจจุบัน ปัจจุบันตั้งอยู่ในแขวงวัดราชบพิธ เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร ภายในเกาะรัตนโกสินทร์ ด้านเหนือจรดถนนราชบพิธ กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย ด้านตะวันออกจรดถนนเฟื่องนคร ด้านตะวันตกจรดถนนอัษฎางค์ ริมคูเมืองเดิม ด้านใต้จรดคลองหลอดวัดราชบพิธ

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, คลองคูเมืองเดิม, คลองหลอดวัดราชบพิธ

สภาพธรณีวิทยา

สภาพพื้นที่เป็นที่ราบลุ่มจากการทับถมของตะกอนน้ำพาในสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม เป็นพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรวิหาร เป็นวัดประจำรัชกาลของพระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี 3 พระองค์ คือ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 และพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รัชกาลที่ 9

ที่ตั้งของวัด

วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ตั้งอยู่ในแขวงวัดราชบพิธ เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร ในเขตเกาะรัตนโกสินทร์ชั้นนอก ด้านเหนือจรดถนนราชบพิธ ด้านตะวันออกจรดถนนเฟื่องนคร ด้านตะวันตกจรดถนนอัษฎางค์ ริมคูเมืองเดิม ด้านใต้จรดคลองหลอดวัดราชบพิธ

แต่เดิมบริเวณที่ตั้งของวัดราชบพิธเป็นพื้นที่วังของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสิงหรา กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ฑีฆชนม์เชษฐประยูร (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาคล้าย ซึ่งมีเชื้อสายเปอร์เซีย ประสูติ พ.ศ.2369 รัชกาลที่ 4 โปรดเกล้าฯ ให้ทรงกำกับกรมพระอาลักษณ์ และทรงสถาปนาเป็น “กรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ” ในรัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯ เลื่อนเป็น “กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณ” และโปรดเกล้าฯ ให้ทรงกำกับกรมอักษรพิมพการ และกำกับศาลรับสั่งชำระความราชตระกูล แล้วทรงเลื่อนเป็น “กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ฑีฆชนม์เชษฐประยูร” สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ.2446 ทรงเป็นองค์ต้นราชสกุล “สิงหรา”) ทางทิศใต้ของวัดเป็นบ้านข้าราชการและราษฎร ส่วนทางทิศตะวันออกเดิมเป็นที่สัปบุษรประชุมทำบุญเทศนา มีบุตรหลานพระยาสิงหเทพเป็นเจ้าของ จากนั้นจึงถวายเป็นศาลาหลวง ภายหลังมีการโปรดให้รื้อสิ่งปลูกสร้างออก เพื่อนำพื้นที่มาสร้างวัด (วิวัฒน์ เตมียพันธ์ 2517 : 69) สถานที่ทั้งหมดนี้จึงทำให้ขนาดของวัดยาวไปด้านตะวันออกตามแนวถนนเฟื่องนคร 2 เส้น 19 วา 2 ศอก กว้างไปทางทิศใต้ตามคลองสะพานช้าง 2 เส้น 16 วา ยาวไปทางทิศตะวันตกตามแนวคลองหลอด 2 เส้น 19 วา 2 ศอก กว้างไปทางทิศเหนือตามถนนริมวังพระเจ้าราชวงศ์เธอ กรมหมื่นผลพลูสวัสดิ์ 2 เส้น 8 วา กำหนดด้วยเสาศิลาทั้ง 8 ทิศเป็นสำคัญ ต่อมาภายหลังมีการขยายด้านทิศเหนือเพิ่มอีก 1 วา รวมกับที่เดิมตามด้านยาวทางทิศตะวันออกและตะวันตกและทิศใต้ 3 เส้น 6 ศอก เท่ากัน

มูลเหตุการสร้างวัด

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นครองสิริราชสมบัติในปลาย พ.ศ.2411 ซึ่งตามโบราณราชประเพณี เมื่อพระมหากษัตริย์เสด็จขึ้นครองราชย์แล้วจะต้องสร้างวัดหรือพระอารามหลวงประจำรัชกาล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างและสถาปนาวัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามขึ้นเป็นวัดประจำรัชกาล ใน พ.ศ.2412 และนับเป็นพระอารามหลวงสุดท้ายที่พระมหากษัตริย์ทรงสร้างวัดประจำรัชกาลตามโบราณราชประเพณี เนื่องจากถึงสมัยรัชกาลที่ 6 ไม่พบหลักฐานว่าพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงประกาศสร้างวัดใดเป็นวัดประจำรัชกาล (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 41) หากแต่มีการสร้างโรงเรียนเพื่อจัดการศึกษาแก่ประชาชนขึ้นแทน โดยทรงเริ่มจากโรงเรียนมหาดเล็กหลวง  และจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เพื่อเป็นอนุสรณ์ประจำรัชกาล

ทั้งนี้ วัดราชบพิธยังถูกเป็นวัดประจำรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 และพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9 โดยพระราชสรีรางคารของทั้งสองพระองค์ ได้รับการบรรจุอยู่ไว้ภายในถ้ำศิลาใต้ฐานพุทธบัลลังก์พระพุทธอังคีรส พระประธานประจำอุโบสถวัดราชบพิธ

หลักการออกแบบและวางผังวัด เป็นการสร้างตามวัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม วัดประจำรัชกาลที่ 4 ซึ่งเป็นวัดธรรมยุติกนิกาย แบบมหาสีมา ชื่อวัดราชประดิษฐ์และวัดราชบพิธ แปลเหมือนกันว่า “วัดกษัตริย์สร้าง” รูปแบบที่เหมือนกันของทั้ง 2 วัด คือเขตพุทธาวาสของวัดมีการทำฐานไพที บนฐานไพทีมีพระมหาเจดีย์ทรงกลมเป็นหลักของวัดเหมือนกัน (กรมศิลปากร 2531(ก) : 17)

ความหมายนามวัด

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานนามวัดว่า “วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม” นามวัดแบ่งออกเป็น 2 ตอน ตอนที่เป็นนามวัดได้แก่คำว่า “ราชบพิธ” แปลว่า พระเจ้าแผ่นดินทรงสร้าง และตอนที่เป็นสร้อยนามของวัดได้แก่คำว่า “สถิตมหาสีมาราม” แปลว่า เป็นวัดที่มีมหาสีมาหรือสีมาใหญ่ตั้งอยู่ อันตรงตามมูลเหตุและลักษณะของวัดโดยตลอด กล่าวคือ วัดนี้เป็นวัดที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้าง และเป็นวัดที่มีสีมาขนาดใหญ่ทำเป็นเสาศิลาจำหลักรูปสีมาธรรมจักรอยู่บนเสา ตั้งอยู่ที่กำแพงวัดทั้ง 8 ทิศ

วัดที่มีสีมาลักษณะดังกล่าวนี้มีอยู่ในไทยเพียง 3 วัดเท่านั้น คือ วัดราชบพิธ วัดราชประดิษฐ์ และวัดบรมนิวาส เหตุที่ตั้งสีมาหรือมหาสีมาในวัดเช่นนี้ ก็เพื่อเฉลี่ยลาภผลแก่สงฆ์ผู้อยู่ในสีมาเดียวกันโดยทั่วถึง และการทำสังฆกรรมในวัด อาจทำได้ภายในมหาสีมา เช่น การบวชพระ เป็นต้น แม้ไม่ทำในอุโบสถอย่างวัดอื่นๆ แต่ก็ทำในขอบเขตแห่งมหาสีมา ก็สามารถเป็นพระสงฆ์ได้ถูกต้องตามพระธรรมวินัย เมื่อได้รับอนุมัติจากพระสงฆ์โดยพร้อมเพรียงกัน (กรมศิลปากร 2531(ก) : 19)

เรื่องชื่อสร้อยของวัดนี้ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (สมเด็จฯ กรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ และสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 2505 : 94) ทรงอธิบายว่า “เนื่องสร้างวัดราชบพิธเจริญรอยตามวัดราชประดิษฐ์หมดทุกอย่างจนกระทั่งทำมหาสีมา และชื่อวัดให้คล้ายกันชะรอยจะคิดเปลี่ยนชื่อสร้อยชื่อวัดราชประดิษฐ์เป็นสถิตย์ธรรมยุติการาม เอาสร้อยเดิมของวัดราชประดิษฐ์ไปใช้วัดราชบพิธว่า สถิตย์มหาสีมารามจะเป็นเหตุนี้ดอกกระมัง”

การสร้างวัด

การก่อสร้างวัดเริ่มในปีมะเส็ง พ.ศ.2412 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้ซื้อที่ดินที่เป็นวังเดิมของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสิงหรา กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ฑีฆชนม์เชษฐประยูร (ขณะนั้นดำรงพระยศเป็น กรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ) บ้านเรือนข้าราชการและราษฎรบริเวณริมคลองสะพานถ่าน

ส่วนกระบวนการก่อสร้างวัดนั้น พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ได้ทรงนิพนธ์เรื่อง การก่อสร้างถาวรวัตถุที่สำคัญในขั้นแรกไว้ในเรื่อง ประวัติวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ในหนังสือแถลงการณ์คณะสงฆ์ เล่มที่ 11 พ.ศ.2466 ดังนี้ (กรมศิลปากร 2531(ก) : 20)

            วันที่ 30 ธันวาคม พ.ศ.2412 (วันพฤหัสบดี แรม 12 ค่ำ เดือนอ้าย) ปีมะเส็ง เอกศก จ.ศ.1231 เป็นปีที่ 2 แห่งรัชกาลที่ 5 เวลาบ่าย 3 โมง โปรดให้พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐวรการ ผู้เป็นแม่กองอำนวยการสร้างพระอาราม จัดการปักกรุยถาวรวัตถุที่จะสร้าง ใช้เวลาสำหรับการนี้เป็นเวลา 29 วันเสร็จ

            วันที่ 22 มกราคม พ.ศ.2413 (วันเสาร์ แรม 6 ค่ำ เดือนยี่) ปีมะเส็ง เอกศก เป็นวันก่อพระฤกษ์

            วันที่ 26 มกราคม พ.ศ.2413 (วันพุธ แรม 10 ค่ำ เดือนยี่) ปีมะเส็ง เอกศก เป็นวันเจริญพระพุทธมนต์ ในการทรงพระราชอุทิศ พระราชทานวิสุงคาม รุ่งขึ้นวันที่ 27 พระฉันเช้าแล้ว พระราชทานวิสุงคาม (ทำพอเป็นพิธีเท่านั้น เพราะมีพระบรมราชโองการประกาศพระบรมราชูทิศ พระราชทาน ลงวันที่ 4 พฤษภาคม พ.ศ.2413 ปีมะเมีย โทศก จ.ศ.1232 ดังกล่าวมาแล้ว)

            วันที่ 17 พฤษภาคม พ.ศ.2413 (วันอังคาร แรม 3 ค่ำเดือนหก) ปีมะเมีย โทศก จ.ศ.1232 เริ่มพระราชพิธีสวดมนต์ผูกสีมา 3 วัน ถึงวันที่ 19 พฤษภาคม (วันพฤหัสบดี แรม 5 ค่ำ เดือนหก) เวลายาม 1 กับ 30 นาที เป็นฤกษ์ผูกสีมาเต็มเนื้อที่วิสุงคามที่มีกำแพงตั้งสีมาศิลาทั้ง 8 ทิศ เป็นที่สังเกตสีมาของวัดนี้จึงเป็นมหาสีมา พระสงฆ์ประชุมทำสังฆกรรม ถอนมาก่อนประมาณ 32 วัน จึงเสร็จ

            วันที่ 21 พฤษภาคม พ.ศ.2413 (วันเสาร์ แรม 7 ค่ำ เดือนหก) ปีมะเมีย โทศก ลงมือทำกุฏิหลังใหญ่อันจะเป็นตำหนักของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพระอรุณนิภาคุณากร ทำอยู่ 40 วัน จึงเสร็จ

            วันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ.2413 (วันอาทิตย์ ขึ้น 6 ค่ำ เดือนแปด) ปีมะเมีย โทศก โปรดให้แห่พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพระอรุณนิภาคุณากร กับพระสงฆ์ 20 รูป จากวัดโสมนัสวิหารมาจำพรรษาอยู่วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม

            วันที่ 12 กันยายน พ.ศ.2413 (วันพฤหัสบดี ขึ้น 10 ค่ำ เดือนสิบ) แห่พระพุทธอังคีรสซึ่งได้ตั้งฉลอง ณ ท้องสนามไชยมาครบ 3 วันแล้ว มาประดิษฐานเป็นพระประธานในอุโบสถ และมีมหรสพฉลองอีก

            วันที่ 13 ตุลาคม พ.ศ.2413 (วันพฤหัสบดี แรม 4 ค่ำ เดือนสิบเอ็ด) ปีมะเมีย โทศก จ.ศ.1232 มีการแห่พระพุทธรูปสำคัญ คือ พระนิรันตราย มาประดิษฐานในพระอุโบสถ

            วันที่ 2 มกราคม พ.ศ.2415 (วันพฤหัสบดี ขึ้น 4 ค่ำ เดือนยี่) ปีวอก จัตวาศก ยกช่อฟ้าใบระกาพระอุโบสถ

            วันที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ.2417 (วันพฤหัสบดี แรม 11 ค่ำ เดือนแปด) ปีจอ ฉศก ยกแกนยอดพระเจดีย์องค์ใหญ่ระหว่างพระอุโบสถและพระวิหารใหญ่

เมื่อมีพระบรมราชโองการพระราชทานวิสุงคามสีมาแล้ว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้าฯ ให้พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐวรการ เป็นแม่กองอำนวยการสร้าง แต่ได้สิ้นพระชนม์ใน พ.ศ.2428 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ เป็นแม่กองดำเนินการต่อ และสิ้นพระชนม์ใน พ.ศ.2462 ในขณะที่การก่อสร้างวัดยังไม่แล้วเสร็จ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 จึงโปรดเกล้าฯ ให้พระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียร  (ม.ร.ว.ปุ้ม มาลากุล) (ต่อมาได้รับการสถาปนาเป็น เจ้าพระยาธรรมาธิกรณาธิบดี) เป็นแม่กองอำนวยการก่อสร้างต่อมา (กรมศิลปากร 2531(ก) : 20)

ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 พ.ศ.2470 โปรดเกล้าฯ ให้ สมเด็จฯ กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ (พระยศในขณะนั้น) เป็นแม่กองอำนวยการปฏิสังขรณ์ซ่อมแปลงพระอุโบสถตามพระราชดำริ มีการลบภาพเขียนสีภายในพระอุโบสถออก และแก้ไขรูปแบบภายในพระอุโบสถบางส่วน เป็นตามแบบที่เห็นในปัจจุบัน

ประวัติการบูรณปฏิสังขรณ์

การปฏิสังขรณ์ ถือตามพระนิพนธ์ของพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ซึ่งทรงแบ่งไว้เป็นยุคสมัยตามลำดับเจ้าอาวาส และเอกสารบางฉบับของกองจดหมายเหตุแห่งชาติ หลังการสร้างวัดเสร็จแล้วก็มีการบูรณปฏิสังขรณ์วัดมาโดยตลอด แต่ไม่ได้มีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงรูปแบบทางสถาปัตยกรรม มีเพียงการแก้ไของค์ประกอบอาคารบางส่วน (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 61) ในที่นี้จะกล่าวถึงงานบูรณะที่เป็นงานเกี่ยวกับหมู่อาคารบนฐานไพที ในเขตพุทธาวาส และส่วนสำคัญของวัด โดยอ้างอิงข้อมูลจากหนังสือ ประวัติราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ของกรมศิลปากร (2531)

ยุคที่ 1 พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพระอรุณนิภาคุณากร (พ.ศ.2412 - 2444)

งานระยะแรกของยุคนี้เป็นก่อสร้างถาวรวัตถุ โดยงานก่อสร้างภายในวัดมีระยะเวลาประมาณ 20 ปี เนื่องจากงานก่อสร้างมีการหยุดบ้างทำบ้าง โดยระหว่างทำก็พบว่าเกิดการชำรุดและจำเป็นต้องปฏิสังขรณ์ งานบูรณะในช่วงนี้ยังอยู่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ.2411-2453) มีการซ่อมฝาผนัง และบัวใต้หน้าต่างวิหารน้อยในส่วนที่ชำรุดแตกร้าวพังลง และปั้นซ่อมตามลายบัวรับหัวเสาและกรอบหน้าต่างประตูพระอุโบสถที่ชำรุด ปั้นแล้วปิดทองคำเปลวดังของเดิมกับโบกปูนใหม่

ยุคที่ 2 พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า (พ.ศ.2444 - 2480)

ใน พ.ศ.2449-2453 รายการซ่อมในระยะเวลาดังกล่าวนี้ เป็นรายการซ่อมที่สืบเนื่องมาจากรายการซ่อมใน พ.ศ.2448 เพราะการซ่อมครั้งนี้ถือกันว่าเป็นการซ่อมครั้งใหญ่ ดังนั้นจึงจำเป็นต้องใช้เวลามาก ยิ่งกว่านั้นเมื่อพบเห็นสิ่งใดชำรุดทรุดโทรมก็ซ่อมต่อเติมเรื่อยมา จนสิ้นรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แต่ว่ายังอยู่ในยุคของพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรวิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า คือ ยังนับว่าอยู่ในยุคที่ 2

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ.2453-2468) พ.ศ.2463 มีการซ่อมหน้าบันพระอุโบสถด้านหลัง แก้ช้างสามเศียรเป็นเจ็ดเศียร ต่อมา พ.ศ.2464 ได้สั่งซื้อกระเบื้องเคลือบจากประเทศจีน สำหรับใช้ประดับกำแพงแก้ว ฐานหอกลองและผนังวิหารในพระอาราม ต่อมา พ.ศ.2465 ซ่อมบานประตูและหน้าต่างประดับมุก นำมาติดแทนบานประตูสลักของพระอุโบสถ แล้วนำเอาบานประตูหน้าต่างเดิมมาติดที่พระวิหาร

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ.2468-2477) พ.ศ.2469-2470 ติดกระเบื้องลายประดับพระมหาเจดีย์ที่หลุดจากเดิม แก้โพรงพระเจดีย์ที่รั่ว เปลี่ยนช่อฟ้า นาคสะดุ้ง และหางหงส์ ที่ปีกมุขเด็จพระอุโบสถด้านตะวันตก ต่อมาช่วงปี พ.ศ.2471-2472 สั่งซื้อกระเบื้องเคลือบสีจากประเทศจีนสำหรับประดับพระมหาเจดีย์ส่วนที่ผุ

อนึ่ง ระหว่าง พ.ศ.2470-2472 นี้ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้ สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ (พระยศขณะนั้น) อำนวยการปฏิสังขรณ์ซ่อมแซมแปลงพระอุโบสถ ดังมีหนังสือ ที่ 3/417 ลงวันที่ 24 พฤศจิกายน 2470 ณ พระที่นั่งอัมพรสถานว่า

            “ทูล สมเด็จเจ้าฟ้ากรมนริศรานุวัดติวงศ์ ด้วยหม่อมฉันมีความปรารถนาจะปฏิสังขรณ์ ซ่อมแปลงพระอุโบสถวัดราชบพิธให้งามขึ้น เห็นว่าผู้ที่จะทำได้ถูกใจก็มีแต่พระองค์ท่านจึงขอถวายอำนวยการนี้. ส่วนรูปที่เขียนไว้ตามผนังภายในพระอุโบสถก็อยากเขียนให้เสร็จแต่ให้เขียนเป็นลาย mosaic ไม่เขียนด้วยสีอย่างของเดิม และให้เขียนเป็นเรื่องพระราชประวัติของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า ซึ่งกรมพระดำรงราชานุภาพรับว่าจะทรงคิดและประทานรูปให้ขอให้ทรงติดต่อกับกรมพระดำรงฯ. การปฏิสังขรณ์นี้ขอให้แล้วเสร็จทันงานฉลองพระชนม์พรรษาครบ 3 รอบ ซึ่งจะเป็นที่เฉลิมศรัทธาแก่หม่อมฉันยิ่งนัก.

                                                            (พระบรมนามาภิไธย) ประชาธิปก ปร.”

เหตุที่โปรดเกล้าฯ ให้ทำโมเสกรูปพระราชประวัติแทนการเขียนสีของเดิมนั้นมีพระราชกระแสว่า เป็นพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งสมเด็จฯ กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ได้ทรงรับสนองพระราชประสงค์ดำเนินการซ่อมแปลงพระอุโบสถโดยแก้ไขรายละเอียดในบางส่วน เว้นแต่การทำโมเสกรูปพระราชประวัติ ซึ่งไม่อาจทรงทำถวายได้ และยังเว้นค้างไว้ดังปัจจุบัน โดยเหตุที่ไม่อาจทรงทำถวายได้นั้น ได้ทรงชี้แจงไว้ในหนังสือลงวันที่ 2 ธันวาคม พ.ศ.2470 ณ พระตำหนักปลายเนิน คลองเตย ถึงเจ้าพระยามหิธร กรมราชเลขาธิการ มีข้อความบางตอนดังนี้

            “ความวิตกของฉันนั้นหาได้วิตกในการทำโมเสกไม่ ถ้ามีตัวอย่างส่งไปเขาก็ทำส่งมาให้ดั่งประสงค์มิได้ยากเลย ซึ่งเป็นข้อวิตกอันหนักของฉัน

รูปชนิดนั้นของเราเวลานี้มีอยู่ 4 แผ่น คือ

            1. รูปพระเจ้านโปเลียนที่ 3 เสด็จออกรับราชทูตไทย เป็นของบรรณาการฝีมือเจโรม ช่างเอกเมืองฝรั่งเศสเป็นผู้เขียน ความยากอยู่ที่เขียนรูปพระราชประวัติที่สำหรับส่งไปเป็นตัวอย่างให้เขาทำโมเสกนั้น ซึ่งเป็นข้อวิตกอันหนักของฉัน

            2. ถัดมาก็รูประบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกรับราชทูตฝรั่งเศส รูปนี้ใครเป็นคนเขียนที่ไหนฉันไม่ทราบ แต่ผู้ดูก็ชมว่าดีเหมือนกัน

            3. รูปพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 เสด็จออกรับราชทูตไทย เขียนถ่ายมาจากรูปครั้งเก่าครั้งโน้น ซึ่งอยู่ที่เมืองบาวาเรีย รูปนี้จะเขียนถ่ายมาเหมือน หรือไม่นั้นไม่ทราบ แต่คนดูมิได้พูดว่ากระไรคงจัดได้ว่าเป็นรูปปานกลาง

            4. รูปพระราชินีวิกโตเรีย เสด็จออกรับราชทูตไทย รูปนี้ราชทูตสยามประจำเมืองอังกฤษจัดให้ช่างเขียนผูกขึ้น ใครเห็นก็ติว่าไม่ดีทุกคน จนมีเสียงถึงว่าควรเอาไปทิ้งน้ำเสีย เอาไว้ขายพระเกียรติยศ ต้องจัดว่ารูปแผ่นนี้เป็นอย่างเลว

            พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวตั้งพระราชหฤทัยที่จะทรงปฏิสังขรณ์พระอุโบสถวัดราชบพิธ ให้งามให้ดีเป็นที่เชิดชูพระปรมาภิไธยอยู่เป็นเกียรติยศชั่วกาลนาน ทรงไว้วางพระราชหฤทัยในความสามารถของฉันที่จะทำการสนองพระเดชพระคุณได้สมพระราชประสงค์ อันนั้นเป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้าฯ หาที่สุดมิได้ ฉันก็ต้องตั้งใจสนองพระเดชพระคุณสุดกำลัง ที่จะไม่ให้ใครติเตียนอย่างเช่นกล่าวมาข้างต้นแล้วก็จะเป็นความผิดของฉันอย่างหนักทีเดียว เพราฉะนั้นเมื่อรู้สึกว่าไร้สิ่งพ้นความสามารถแห่งตนก็ต้องกราบบังคมทูลให้ทรงทราบ...

            ...จริงอยู่ การงานที่ไม่จำเป็นฉันต้องลงมือ อาจบงการให้ช่างทำก็ได้ฉนั้นก็ดี แต่การบงการนั้นถ้าคำพูดไม่พอที่จะให้ช่างเข้าใจได้ ก็ต้องลงมือทำให้เห็นความคิด แท้จริงต้องเขียนความคิดให้ช่างเห็นก่อนเสมอ จึงจะทำไปได้สะดวก ก็การเขียนรูปประวัติฉันไม่ได้ฝึกตัวมา เขียนก็ไม่ได้ ทำอย่างไรจะดี ความคิดก็ไม่พอ ใครจะสามารถทำได้ก็แลไม่เห็น เมื่อเป็นอยู่ดังนั้นความสามารถที่จะบงการให้เป็นไปได้ด้วยดี จึงเป็นที่วิตกขัดข้องในใจต้องนำความขึ้นกราบบังคมทูลให้ทราบฝ่าละอองธุลีพระบาท

            ในสมัยนี้ มีคนหัดเขียนรูปคนอย่างที่เรียกว่าปอเตรตกันขึ้นมากประมาทไม่ได้ บางที่จะมีใครที่สามารถทำรูปโมเสกสนองพระเดชพระคุณขึ้นได้ก็เอามาติดเข้า หรือเป็นแต่เพียงผู้นั้นจะเขียนแบบขึ้นทูลเกล้าฯ ถวาย พระราชทานให้ฉันสั่งทำโมเสกมาติคก็ได้เหมือนกัน”

การที่ไม่อาจสนองพระราชประสงค์ได้นั้นสมเด็จฯ กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ทรงเสนอว่า “ถ้าจะทำให้เป็นแล้วไว้ เพียงทาสีเขียนลวดลายประกอบตามสมควรก่อน ก็จะดีกว่าเป็นการค้าง” โดยการกำหนดรูปแบบพระราชประวัตินั้นเมื่อ สมเด็จฯ กรมพระดำรงราชานุภาพ ได้ทรงทราบว่ากรมพระนริศฯ ทรงขัดข้องในการที่จะทำเป็นรูปอันถ่ายให้เหมือนเช่นที่ที่เป็นจริง จึงได้คิดผูกพระคุณ 10 ประเภท เท่าช่องผนัง โดยการเสนอให้มีพระบรมรูปติดอยู่ในกรอบเป็นประธาน คิดภาพหรือลวดลายเข้ากับพระคุณเป็นเครื่องประกอบ แทนที่จะทำเรื่องพระราชประวัติ โดยมีรายละเอียดตามหนังสือลงวันที่ 5 ธันวาคม พ.ศ.2470 ณ วังวรดิศ ถึงสมเด็จฯ กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์

แต่จากหลักฐานการปฏิสังขรณ์วัดราชบพิธของกองจดหมายเหตุแห่งชาติไม่ปรากฏความก้าวหน้า ในเรื่องของการทำกระเบื้องโมเสกแต่อย่างใด ประกอบกับมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองใน พ.ศ.2475 พระราชวงศ์ที่เกี่ยวข้องในราชการต่างๆ บางพระองค์ต้องเสด็จไปอยู่ต่างประเทศ รวมทั้งสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพด้วย จึงอาจเป็นสาเหตุทำให้เรื่องนี้ยุติลง และไม่ปรากฏว่ามีการนำพระดำรินี้มาใช้เป็นแนวทางในการปฏิสังขรณ์ต่อในสมัยหลังแต่อย่างใด (สุดจิต สนั่นไหว 2542 : 53)

ส่วนการปฏิสังขรณ์ภายใต้การอำนวยการของสมเด็จฯ กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ที่ได้กระทำนั้นมีรายละเอียดโดยสรุปตามรายงานการปฏิสังขรณ์ ลงวันที่ 27 มกราคม พ.ศ.2472 ณ ราชบัณฑิตยสภาถึงเจ้าพระยามหิธร ราชเลขาธิการ ดังนี้

งานภายนอกพระอุโบสถ ผนังภายในซุ้มประตูที่เป็นรูปเซี่ยวกาง แต่เดิมปิดทองหมดจนถึงขั้นบันได เมื่อเช็ดถูบันไดก็ถูกทองในที่ต่ำลอกไป ซ้ำถูกคนนั่งพิงทำให้เปรอะเปื้อนด้วย ทรงเห็นว่าถ้าทำตามแบบเก่าจะไม่ถาวรจำทำการเปลี่ยนแปลงใหม่ โดยประดับกระเบื้องเคลือบสีเหลืองเป็นบัวเชิงผนังแทน นอกจากนี้ได้ซ่อมลายมุกโดยถมพื้นรักขัดใหม่ให้เรียบร้อยทุกบานและเขียนลายรดน้ำเชิงบานใหม่ด้วยเพราะว่าการขัดลายมุกที่เชิงบานทำให้ลายรดน้ำนั้นเสียไป

งานภายในพระอุโบสถ ผนังเบื้องบนพระอุโบสถทาสีฟ้า เขียนลายสีทองเป็นดอกมณฑาร่วง พื้นผนังเบื้องล่าง ทำลวดลายปูนติด ปิดทองทาสีเขียนลายประกอบ บัวหลังแนวหน้าต่างทำลายปูนเป็นกระจังติดเติมขึ้นทาสีปิดทองใหม่ และซ่อมสีที่ลายเก่าทั่วไปด้วย มีช่องว่างระหว่างลายเหนือหน้าต่างว่างอยู่ เดิมที่เห็นจะคิดบรรจุศิลาจารึกบอกเรื่องที่เขียนผนัง ได้เก็บเอาศิลาแตกที่คัดปูนออกเปลี่ยนใหม่ จากพระที่นั่งอนันตสมาคมมาตัดบรรจุเข้า ผนังด้านหลังได้ตัดบัวซึ่งขวางหลังพระประธานออกเสีย ก่อเป็นเสาในเบื้องล่าง ทำเป็นกรอบไว้เบื้องบน ปิดทองทาสีเขียนลายประกอบ ในช่องทาสีน้ำเงินแก่ เพื่อให้เห็นองค์พระประธานให้เด่นงาม ช่องหน้าต่างประตู ได้ทาสีธรณีบานแผละ และเพดานในช่องปิดทองลายฉลุใหม่ เพดานใหญ่นั้นได้ปั้นซ่อมดอกลายปูนปั้น ซ่อมสีซ่อมทองตามสมควร ฐานชุกชีของเดิมประดับศิลาไว้โดยทั่วแล้ว กับรอยที่ตัดอาสนสงฆ์ออกต้องประดับศิลาใหม่ ได้คัดเอาศิลาที่เสียแล้วจากพระที่นั่งอนันตสมาคมมาประดับให้สมบูรณ์ อาสนสงฆ์ที่ทำใหม่ด้วยไม้ทาสีปิดทอง ทำเป็น 2 ชั้นให้ยกรื้อเปลี่ยนแปลงได้ เวลาปกติทอดชั้นเดียวกลางพระอุโบสถแทนอาสนะปูนของเดิม เวลากฐินยักย้ายไปทอดริมฝาซ้อนกัน 2 ชั้น

ยุคที่ 3 พระศาสนโสภณ (ภา ภาณโก) (พ.ศ.2480 - 2489)

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมทรมหาอานันทมหิดล (ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ.2477-2489) มีการปฏิสังขรณ์แต่ไม่ได้แยกวันเดือนปี งานส่วนใหญ่เป็นงานที่เกี่ยวข้องกับการซ่อมแซมในส่วนสังฆาวาสและบริเวณสุสานหลวง ซึ่งเป็นการซ่อมแซมเกี่ยวกับไฟฟ้าและประปา การปรับสภาพแวดล้อมของวัดให้ดูดีขึ้น

ยุคที่ 4 สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (วาสนมหาเถระ) สมเด็จพระสังฆราช

ส่วนใหญ่เป็นงานบูรณะซ่อมกำแพงและซุ้มประตูรอบวัด ซ่อมแซมประตูพระอุโบสถและพระวิหาร เปลี่ยนพื้นหินอ่อนใหม่ทั้งหมด ทำเสาใหม่เป็นแบบแท่งคอนกรีตเสริมเหล็ก ช่วงปี พ.ศ.2519-2520 บูรณปฏิสังขรณ์วิหารมุข ด้านทิศตะวันตก โดยกรมศิลปากรออกรูปแบบและรายการบูรณะ มีการเปลี่ยนกระเบื้องมุงหลังคา ช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ ลงรักปิดทองประดับกระจก ทำบัวหัวเสา ทำรักร้อย เขียนภาพบานประตูใหม่ทั้งหมด

พ.ศ.2522-2523 ซ่อมแซมและเขียนลายรดน้ำบานประตูหน้าต่างพระอุโบสถขึ้นใหม่ แทนของเดิมที่ลบหายไปจากการซ่อมแซมบานมุก รวมทั้งเขียนลายซ่อมแซมด้านหลังที่ลบเลือนเป็นบางส่วน

พ.ศ.2522-2523 บูรณปฏิสังขรณ์พระอุโบสถ ตามรูปแบบและรายการของกรมศิลปากร และจัดเปลี่ยนโคมไฟฟ้าแก้วเจียระไนทั้งหมด ของเก่าซ่อมแล้วนำไปติดที่พระวิหาร

พ.ศ.2523-2524 บูรณปฏิสังขรณ์พระวิหาร ตามรูปแบบและรายการของกรมศิลปากร ซึ่งในการบูรณปฏิสังขรณ์พระวิหารครั้งนี้ สมเด็จพระสังฆราช (วาสนมหาเถระ) มีรับสั่งว่าสมควรจะได้ทำและเขียนลายดอกไม้ร่วง ตลอดถึงลายอักษรย่อพระปรมาภิไธย “จ” กับเครื่องหมายอุณาโลม ที่ผนังด้านล่าง มีการบูรณปฏิสังขรณ์พระมหาเจดีย์ ซึ่งได้ชำรุดทรุดโทรมเกิดการแตกร้าวเป็นบางส่วนและกระเบื้องสีบางส่วนประดับชำรุดแตกร้าวหลุดร่วง โดยกรมศิลปากรดำเนินการสำรวจออกรูปแบบและรายการบูรณปฏิสังขรณ์ ตลอดจนควบคุมงาน

ยุคที่ 5 สมเด็จพระพุทธปาพจนบดี (ทองเจือ จินฺตากโร)

ทำซุ้มจระนำประดิษฐานพระพุทธรูปหล่อสมเด็จพระอริยวงศาคตญาฯ (วาสมหาเถระ) สมเด็จพระสังฆราชฯ ที่ฐานทักษิณพระมหาเจดีย์ด้านตะวันออก

แผนผังวัด

แผนผังมหาสีมาของวัดราชบพิธจัดเป็รแผนผังมหาสีมาชนิดที่ผูกล้อมทั่วทั้งบริเวณวัด ลักษณะเดียวกับวัดราชประดิษฐ์ โดยกำหนดนิมิตมหาสีมาของวัดราชบพิธเป็นแท่งเสาศิลาสี่เหลี่ยมจัตุรัสสูงละเลียดไปกับความสูงของกำแพง ส่วนปลายสลักเป็นรูปใบเสมาชนิดแท่ง มีตำแหน่งอยู่บนแนวกำแพงสายนอกของวัดทั้ง 8 ทิศ (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 96)

แผนผังวัดราชบพิธประกอบไปด้วยส่วนสำคัญ 3 เขต (ภายในกำแพงล้อมรอบ) คือ เขตพุทธาวาส เขตสังฆาวาส และเขตสุสานหลวง ซึ่งแบ่งแยกพื้นที่ออกจากกันอย่างชัดเจน

กำแพง สีมา และซุ้มประตูทางเข้าวัด

เขตพุทธาวาสและสังฆาวาส อยู่ภายในกำแพงทึบสูงระดับเหนือศีรษะล้อมรอบทั้ง 4 ด้าน เหนือแนวกำแพงทำเป็นแท่งสีมาโปร่งติดอยู่เป็นแถว ที่มุมกำแพง และกึ่งกลางกำแพงทั้ง 8 ทิศ มีเสาศิลาจำหลักรูปเสมาธรรมจักรอยู่บนหัวเสา สำหรับใช้กำหนดตำแหน่งนิมิตสีมา อันแสดงว่าวัดนี้กำหนดเขตสังฆกรรมเป็นมหาสีมา หรือสีมาใหญ่ผูกล้อมทั้งบริเวณวัด ซึ่งวัดที่มีมหาสีมาแบบนี้มีเพียง 5 วัด ได้แก่ วัดราชบพิธ วัดราชประดิษฐ์ วัดบรมนิวาส วัดโสมนัสวิหาร และวัดมกุฏกษัตริยาราม การตั้งมหาสีมาในวัดเช่นนี้ก็เพื่อเฉลี่ยลาภผลแก่สงฆ์ผู้อยู่ในสีมาเดียวกันให้ทั่วถึง สามารถกระทำสังฆกรรมในวัดได้ทุกที่ โดยมีผลสมบูรณ์เหมือนกระทำในพระอุโบสถที่มีขัณฑสีมาหรือสีมาเล็กล้อมเหมือนเช่นวัดอื่นๆ (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 75)

กำแพงแต่ละด้านมีซุ้มประตูทางเข้าวัดด้านละ 2 ซุ้ม รวมรอบวัด 8 ซุ้ม ในระหว่างเขตพุทธาวาสกับเขตสังฆาวาสยังมีกำแพงแบบเดียวกันอีกแนวคั่น มีซุ้มประตูทางเข้าเช่นเดียวกันกับกำแพงรอบวัด แต่มีขนาดเล็กกว่าอีก 4 ซุ้ม รวมทั้งวัดเป็น 12 ซุ้มประตู

ลักษณะของซุ้มประตูทั้ง 12 ซุ้มจะเหมือนกันหมด คือเป็นซุ้มก่ออิฐถือปูนทรงบันแถลงย่อเหลี่ยมประดับด้วยลายปูนปั้น โดยเฉพาะตรงหน้าบันซุ้มด้านนอกและด้านในทำเป็นรูปพาน 2 ชั้น ประดิษฐานพระเกี้ยวเปล่งรัศมี กับมีราชสีห์คชสีห์ประคองฉัตร 5 ชั้น อยู่ข้างละตัว เดิมซุ้มประตูทางเข้าวัดนี้เคยตั้งอยู่สูงจากระดับพื้นภายนอกและภายในวัด เวลาเข้าออกต้องขึ้นลงบันได 3 ขั้น ปัจจุบันมีการปรับพื้นสูงขึ้น จนแทบไม่เหลือขั้นบันได (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 75)

ที่ซุ้มประตูทุกซุ้มมีประตูบานเปิดไม้ 1 คู่ ด้านหน้าแกะสลักเป็นภาพนูนต่ำรูปทหาร บานละ 1 คน สวมเครื่องแบบเหมือนกันทั้ง 2 บาน แต่ลักษณะเครื่องแบบของแต่ละซุ้มจะแตกต่างกัน ทหารยืนอยู่ใต้ต้นไม้ที่กำลังออกดอก ภายในกรอบสีเหลือง อกเลาบานประตูทาสีแดง นมอกเลาแกะเป็นลายดอกไม้ทาสีเหลือง ด้านหลังประตูทางสีแดง เหมือนกันทุกซุ้ม

รูปทหารเหล่านี้เข้าใจว่าเป็นทหารมหาดเล็กซึ่งจัดตั้งมาตั้งแต่ต้นรัชกาลที่ 5 ตั้งแต่มหาดเล็กเดิม 24 คนหรือที่เรียกว่า ทหารสองโหล และมาเป็นทหารมหาดเล็กหลวง 72 คน เรื่อยมาจนตั้งเป็นกรมทหารมหาดเล็กเป็นหลักฐานใน พ.ศ.2416 เมื่อตั้งกรมทหารมหาดเล็กจนถึง พ.ศ.2419 ได้มีการเปลี่ยนแปลงเครื่องแบบทหารมหาดเล็ก (ตำนานมหาดเล็ก 2547) ซึ่งรูปทหารมหาดเล็กที่ได้นำมาสลักไว้ที่บานประตูนี้อาจแสดงถึงการเปลี่ยนแปลงเครื่องแต่งตัวดังกล่าวก็เป็นได้  (กรมศิลปากร 2531(ก) : 50)

เขตพุทธาวาส

เป็นพื้นที่ที่ใช้ประกอบพิธีสังฆกรรม อยู่บริเวณพื้นที่ด้านเหนือของวัด มีอาคารสำคัญเช่น พระอุโบสถ พระวิหาร และพระเจดีย์ตั้งอยู่ อย่างไรก็ตาม เนื่องจากวัดราชบพิธนั้น สามารถประกอบพิธีสังฆกรรมได้ทุกพื้นที่ เนื่องจากอาณาเขตวัดล้อมรอบด้วยสีมา จึงเรียกส่วนที่อยู่ภายในกำแพงทางด้านเหนือของวัด ซึ่งมีอาคารที่กล่าวมาว่าอยู่ในเขตพุทธาวาส โดยภายในเขตพุทธาวาสของพระอาราม มีหมู่อาคารและสิ่งก่อสร้างอยู่บนฐานไพที

แผนผังอาคารบนฐานไพที มีพระเจดีย์เป็นประธาน ตั้งตรงกลางโดยมีอาคารหลักทั้ง 4 อาคารล้อมรอบ โดยพระอุโบสถและพระวิหารตั้งอยู่ในแนวแกนเหนือ-ใต้ และวิหารทิศตั้งอยู่ในแกนตะวันออก-ตะวันตก มีศาลารายตั้งอยู่ทางซ้ายและขวาของอาคารหลักทุกหลัง รวมจำนวน 8 หลัง

เขตพุทธาวาสที่มีลักษณะการวางผังอาคาร 4 ทิศล้อมพระเจดีย์นี้ ปรากฏมาก่อนหน้านี้แล้วที่วัดพระปฐมเจดีย์ ต่างกันที่อาคารทั้ง 4 ทิศของวัดพระปฐมเจดีย์เป็นวิหารประดิษฐานพระพุทธรูปทุกหลัง โดยมีพระอุโบสถแยกออกมาต่างหาก

การที่วัดราชบพิธมีการกำหนดผังที่สอดคล้องกันกับวัดพระปฐมเจดีย์นั้น เนื่องมาจากวัดพระปฐมเจดีย์เป็นวัดที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมราชชนกของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนาขึ้นด้วยการสร้างพระมหาเจดีย์ครอบซากองค์พระเจดีย์เดิม ซึ่งพระองค์มีพระราชดำริว่าเป็นมหาสถูปแรกตั้งในพระพุทธศาสนาในประเทศไทย มีลักษณะเช่นเดียวกันกับพระสถูปถูปารามที่กรุงอนุราธปุระ ประเทศศรีลังกา โดยลักษณะของแผนผังสถูปถูปารามอยู่ในผังพื้นรูปวงกลม มีอาคารล้อมเป็นวง การถ่ายแบบแผนผังพื้นวงกลมและรูปทรงเจดีย์สถูปถูปาราม มาใช้ในองค์พระปฐมเจดีย์จึงเป็นเรื่องมีความสอดคล้องกัน (สุดจิต สนั่นไหว 2541 : 188-190)

การที่วัดราชบพิธสร้างหลังจากพระปฐมเจดีย์ก็มีผัง

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. ประวัติวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม พร้อมด้วยแผนผัง ภาพปูชนียวัตถุสถาน และภาวรวัตถุ. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2513.

กรมศิลปากร. ประวัติวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2531(ก).

กรมศิลปากร. ศิลปกรรมวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการจัดงานฉลองครบรอบ 90 พรรษา สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปรินายก, 2531(ข).

กรมศิลปากร. สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. จดหมายเหตุงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในโอกาสที่วันพระบรมราชสมภพครบ 150 ปี. กรุงเทพฯ : สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร, 2553.

ชัชพล ไชยพร (บรรณาธิการ). ประมวลเอกสารจดหมายเหตุรัชกาลที่ 5 เรื่องวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามและสำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ, 2553.

ตำนานมหาดเล็ก (คัดจากต้นฉบับเดิม โดย นายวรการบัญชา). หนังสือที่ระลึกเนื่องในงานราชวัลลภฯ ครอบรอบหนึ่งร้อยสามสิบหกปี กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ 11 พฤศจิกายน 2547 กรมทหารราบที่ 1 มหาดเล็กรักษาพระองค์. กรุงเทพฯ : กรีนแมคพาย, 2547.

ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, 2544.

พรชนก ตันรัตนพงศ์. “ศึกษารูปแบบงานศิลปกรรมวัดราชบพิธ สถิตมหาสีมาราม ที่ได้รับอิทธิพลตะวันตก.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (ประวัติศาสตร์ศิลปะ) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2556.

พระธรรมจินดาภรณ์. ปาฐกถาเรื่องพระจอมเกล้าฯ เกี่ยวข้องกับพุทธศิลปะอย่างไร. ม.ป.ท., 2512.

พระพรหมมุนี (สุชิน อคฺคชิโน) และคณะ. วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม พระอารามประจำรัชกาลที่ 5. กรุงเทพฯ : บริษัท แปลนพริ้นติ้ง จำกัด, 2555.

ยุทธนาวรากร แสงอร่าม. “การประดับตกแต่งส่วนสถาปัตยกรรมในพระพุทธศาสนาด้วยลายเครื่องราช อิสริยาภรณ์ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (ประวัติศาสตร์ศิลปะ) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

“เรื่องปฏิสังขรณ์วัดราชประดิษฐ์และวัดราชบพิธ” เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 7 กระทรวงศึกษาธิการ, ร.7 ศ.9.1/1, กองจดหมายเหตุแห่งชาติ, กรมศิลปากร.

วิทวัส เกตุใหม่. “การศึกษารูปแบบในการสร้างสุสานหลวง วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

วิวัฒน์ เตมียพันธ์. “วัดราชบพิธ” ใน อาษา. 3, 3 (2517).

ศุภชัย เสริมสุขเจริญชัย. “งานตกแต่งภายในพระอุโบสถวัดราชบพิธ สถิตมหาสีมาราม : การปรับเปลี่ยนสู่ศิลปะตะวันตกในสมัยรัชกาลที่ 5.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์ศิลปะ) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2555.

สมคิด จิระทัศนกุล. พระอุโบสถและพระวิหารในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547.

สมคิด จิระทัศนกุล. “พระอุโบสถและพระวิหารในสมัยพระบาทสมเด๋จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (สาขาวิชาประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533.

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. สาส์นสมเด็จ. พระนคร : คุรุสภา, 2505.

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. สาส์นสมเด็จ เล่ม 2. พระนคร : องค์การค้าคุรุสภา, 2425.

สมศิริ อรุโณทัย. งานวิจัยเรื่องการศึกษาวิเคราะห์กระเบื้องเคลือบเขียนสีที่ตกแต่งสถาปัตยกรรม วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ สถาบันราชภัฏเพชรบุรีวิทยาลงกรณ์ในพระบรมราชูปถัมภ์, 2546.

สุดจิด สนั่นไหว. การศึกษาเรื่องการออกแบบสถาปัตยกรรมวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการจัดงานฉลองครบรอบ 100 ปี วันประสูติสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (วาสมหาเถระ), 2541.

สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ: สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

ข่าวที่เกี่ยวข้อง