อาคารอนุรักษ์หลุมขุดค้นวัดชมชื่น

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

หลุมขุดค้นทางโบราณคดีวัดชมชื่นตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของโบราณสถานวัดชมชื่น นอกเมืองศรีสัชนาลัย ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง ในพื้นที่ที่เป็นส่วนหนึ่งของเมืองเชลียงที่เป็นเมืองดั้งเดิมก่อนที่จะพัฒนาเป็นเมืองศรีสัชนาลัยสมัยสุโขทัย ปัจจุบันในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย

แหล่งโบราณคดีและโบราณสถานวัดชมชื่นตั้งอยู่ที่ราบริมแม่น้ำยม ในพื้นที่ที่แม่น้ำยมไหลวกอ้อม ทำให้บริเวณนี้ถูกขนาบไปด้วยแม่น้ำยมทางด้านทิศเหนือและใต้ (ปัจจุบันระยะห่างระหว่างแม่น้ำยมด้านเหนือและด้านใต้บริเวณวัดชมชื่นประมาณ 200 เมตร) และเนื่องจากพื้นที่ถูกขนาบด้วยแม่น้ำยมทั้งสองด้าน จึงทำให้ถูกแม่น้ำยมกัดเซาะพังทลายตลอดเวลา โดยเฉพาะด้านทิศใต้ของวัด ซึ่งถูกกัดเซาะเข้ามาเรื่อยๆ จนกำแพงเมืองที่เคยมีอยู่พังทลายลงไปในแม่น้ำ พื้นที่ที่เชื่อกันว่าเป็นเมืองเชลียงจึงแคบเข้ามาทุกที

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

70 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

สภาพพื้นที่บริเวณวัดชมชื่นเป็นที่ราบริมแม่น้ำยม ลักษณะดินร่วนเหนียวปนทรายที่เกิดจากตะกอนแม่น้ำยมพัดพามาทับถม แสดงให้เห็นถึงสภาวะน้ำท่วมบ่อยครั้งในอดีต

ยุคทางโบราณคดี

ยุคก่อนประวัติศาสตร์, ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยทวารวดี, สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย, สมัยรัตนโกสินทร์, สมัยเหล็ก, สมัยสุโขทัย, สมัยอยุธยา, สมัยเขมร, สมัยประวัติศาสตร์ตอนต้น, สมัยเหล็กตอนปลาย

อายุทางโบราณคดี

ราวพุทธศตวรรษที่ 9 เป็นต้นมา

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2478

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ลงวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ.2478 หน้า 3701 ซึ่งประกาศเพียงแต่ชื่อเท่านั้น ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด (ชื่อที่ใช้ในการประกาศฯ คือ วัดชมชื่น)

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2512, พ.ศ.2513

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หน่วยศิลปากรที่ 3 ขุดแต่งบูรณะโบราณสถานวัดชมชื่น

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดินโบราณสถานอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 105 ตอนที่ 57 ลงวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2531 เนื้อที่ 28,217 ไร่ หรือ 45.14 ตารางกิโลเมตร มีโบราณสถาน 283 แห่ง ทั้งในและนอกกำแพงเมือง โดยโบราณสถานวัดชมชื่น เป็นส่วนหนึ่งของอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย

---

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

นักวิชาการชาวออสเตรเลียสำรวจพบชิ้นส่วนโครงกระดูกมนุษย์บริเวณริมตลิ่งด้านหน้าวัดชมชื่น และรายงานถึงเจ้าหน้าที่โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : ขุดกู้

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เจ้าหน้าที่โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยขุดกู้โครงกระดูกจำนวน 1 โครง จากชายตลิ่งด้านหน้าวัดชมชื่น

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2532

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยบูรณะฐานวิหารและเจดีย์วัดชมชื่น

---

ชื่อผู้ศึกษา : สถาพร เที่ยงธรรม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2536, พ.ศ.2537

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ระหว่าง พ.ศ.2536-2537 มีการขุดค้นอย่างเป็นระบบบริเวณหลุมขุดค้นวัดชมชื่น โดยนายสถาพร เที่ยงธรรม นักโบราณคดี ซึ่งมูลเหตุของการเลือกขุดค้นบริเวณหลุมขุดค้นวัดชมชื่นมาจากเหตุ 4 ประการ คือ 1.วัดชมชื่นตั้งอยู่ในพื้นที่ซึ่งเชื่อกันมาแต่เดิมว่าเป็นพท่นที่เมืองเชลียง ซึ่งเป็นเมืองเดิมก่อนศรีสัชนาลัย 2.วัดชมชื่นปรากฏศิลปกรรมที่เก่ากว่าสมัยสุโขทัย โดยเจดีย์ประธานที่ปรากฏในปัจจุบัน มีร่องรอยว่าสร้างครอบทับสิ่งก่อสร้างเดิมไว้ ซึ่งเชื่อกันว่าอาจเป็นปราสาทแบบเขมร 3.บริเวณริมตลิ่งวัดชมชื่นซึ่งถูกแม่น้ำยมกัดเซาะ พบว่ามีชั้นถ่านและดินเผาไฟ รวมทั้งเศษภาชนะดินเผาและอิฐแทรกอยู่ในชั้นดิน สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นกิจกรรมที่เก่ากว่าสมัยสุโขทัย 4.เคยพบโครงกระดูกจากการกัดเซาะริมตลิ่งหน้าวัดชมชื่นใน พ.ศ.2531 ผลจากการขุดค้นได้พบหลักฐานหลายประการ โดยเฉพาะโครงกระดูกมนุษย์สมัยประวัติศาสตร์ตอนต้น และการก่อสร้างอาคารซ้อนทับกันเป็นลำดับ ต่อเนื่องจนถึงสมัยสุโขทัย และยังพบหลักฐานชั้นดินที่สามารถอธิบายลำดับการใช้พื้นที่ได้จนถึงปัจจุบัน

---

ชื่อผู้ศึกษา : ธาดา สังข์ทอง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2538, พ.ศ.2539, พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ขุดค้น, อนุรักษ์โบราณสถาน, อนุรักษ์โบราณวัตถุ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ระหว่าง พ.ศ.2538-2539 มีการขุดค้นหลุมขุดค้นวัดชมชื่นอีกครั้งโดยนายธาดา สังข์ทอง นักโบราณคดี เพื่อเตรียมพร้อมสำหรับพัฒนาหลุมขุดค้นเพื่อจัดแสดง จัดสร้างเป็นอาคารอนุรักษ์และจัดแสดงข้อมูลในปี 2540 การอนุรักษ์หลุมขุดค้นและหลักฐานทางโบราณคดีต่างๆ ในหลุมขุดค้น สำหรับเตรียมความพร้อมเพื่อจัดแสดงหลุมขุดค้นทางโบราณคดีที่วัดชมชื่นนั้น ได้ใช้วิธีการต่างๆ ดังนี้ 1.การทำฉนวนกันน้ำ (Water Barrier) โดยการอัดฉีดน้ำปูนซีเมนต์ผสมกับน้ำยากันซึม (Grouting) ในชั้นดินห่างจากผนังหลุมขุดค้นออกไปประมาณ 1.1-1.5 เมตร 2.การเสริมความมั่นคงแข็งแรงของผนังหลุมขุดค้นด้วยการฉีดพ่นสารเคมี Rhoximat HDRR80 และ Rhoximat HD224 3.สร้างอาคารคลุมหลุมขุดค้น 4.การจำลองหลักฐานและหลุมขุดค้นวัดชมชื่นด้วยขั้นตอนดังนี้ 4.1 บันทุชึกหลักฐานและข้อมูลภายในหลุมขุดค้นโดยละเอียด 4.2 ขุดขยายหลุมออกไปทั้ง 4 ด้าน ด้านละ 1 เมตร พร้อมทั้งเก็บข้อมูลทางโบราณคดี 4.3 ก่อโครงสร้างคอนกรีตเสริมเหล็กความหนาประมาณ 70 เซนติเมตร ทั่วทั้งหลุมเพื่อรองรับผนังและพื้นหลุมเทียใ 4.4 ก่อสร้างแท่นรองรับโบราณวัตถุและส่วนของแนวโบราณสถานที่ทำการจัดแสดงในหลุมขุดค้นด้วยคอนกรีต 4.5 หล่อจำลองชั้นดินผนังหลุมและพื้นหลุมด้วยวัสดุทางวิทยาศาสตร์ คือ ไฟเบอร์กลาส 4.6 หล่อจำลองโบราณวัตถุและส่วนของแนวโบราณสถานต่างๆ ที่จะจัดแสดงด้วยเรซิ่น 4.7 ตกแต่งผนังหลุมให้ปรากฏชั้นดินและรายละเอียดต่างๆ ตามลักษณะผนังหลุมจริง 4.8 วางโบราณวัตถุจำลองและสิ่งจัดแสดงเข้าในตำแหน่งเดิมตามที่ขุดค้นพบ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : อนุรักษ์โบราณสถาน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ปรับปรุงหลุมขุดค้นวัดชมชื่น งบประมาณ 4,150,000 บาท

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : อนุรักษ์โบราณสถาน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ปรับปรุงงานจัดแสดงภายในหลุมขุดค้นวัดชมชื่น งบประมาณ 3,000,000 บาท

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สุสาน, ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

หลักฐานทางโบราณคดีจากหลุมขุดค้นทางทิศตะวันออกของวัดชมชื่นแสดงให้เห็นหลักฐานเกี่ยวกับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของพื้นที่ลุ่มแม่น้ำยม โดยเฉพาะแถบเมืองศรีสัชนาลัยและเมืองเชลียงได้เป็นอย่างดี

จากการดำเนินงานทั้งใน พ.ศ.2536 และ พ.ศ.2538 ร่ววมกับข้อมูลเพิ่มเติมที่ได้จากการขุดค้นตามโครงการปรับปรุงอาคารหลุมขุดค้นวัดชมชื่นใน พ.ศ.2548 สามารถจัดแบ่งชั้นวัฒนธรรมเป็นสมัยต่างๆ ได้ 5 สมัย (ธาดา สุทธิเนตร และคณะ 2540) ได้แก่

1.สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย

กำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 9 หลักฐานสำคัญที่พบได้แก่ เศษภาชนะดินเผาเนื้อหยาบ ขึ้นรูปด้วยมือ คุณภาพต่ำ มีร่องรอยการใช้งาน จึงสันนิษฐานว่าเวลาในช่วงดังกล่าว ลักษณะชุมชนยังมีขนาดเล็ก มีประชากรอาศัยอยู่ไม่มากนัก อาจเป็นการตั้งแบบกึ่งถาวร ดำรงชีพด้วยการล่าสัตว์ หาของป่า หรือสัตว์น้ำในแม่น้ำยมและบริเวณแก่งหลวง ซึ่เงป็นแหล่งอาหารอันอุดมสมบูรณ์

แหล่งโบราณคดีที่มีอายุร่วมสมัยในเขตพื้นที่ใกล้เคียงกัน ได้แก่ แหล่งโบราณคดีบ้านบึงหญ้า อำเภอคีรีมาศ แหล่งโบราณคดีเขาเขน-เขากา อำเภอศรีนคร และที่แหล่งโบราณคดีบ้านบึงเหนือ อำเภอศรีสำโรง จังหวัดสุโขทัย

2.สมัยประวัติศาสตร์ตอนต้น

กำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 11-16 ร่วมสมัยวัฒนธรรมทวารวดีในภาคกลาง ในช่วงสมัยนี้พื้นที่บริเวณวัดชมชื่นถูกใช้เป็นสุสานหรือพื้นทั้งศพ ดังที่พบโครงกระดูกมนุษย์จากการขุดค้นจำนวน 15 โครง

ผลการวิเคราะห์โครงกระดูกจำนวน 15 โครงที่พบในหลุมขุดค้นวัดชมชื่น พบว่าเป็นเพศหญิง 4 โครง เพศชาย 1 โครง เด็ก 4 โครง และไม่สามารถระบุเพศได้ 6 โครง ส่วนสูงเฉลี่ยของเพศหญิง 160.05 เซนติเมตร (สมการไทย-จีน) และ 161.90 เซนติเมตร (สมการอเมริกันผิวขาว) เพศชาย 168.03 เซนติเมตร (สมการไทย-จีน) และ 169.37 เซนติเมตร (สมการอเมริกันผิวขาว) ความสูงในระดับนี้ มิได้แตกต่างจากที่พบในแหล่งโบราณคดีอื่นๆ ในประเทศไทยมากนัก (ธาดา สุทธิเนตร และคณะ 2540 : 124)

จากการตรวจสอบฟันของโครงกระดูกผู้ใหญ่จำนวน 11 โครง ไม่พบร่องรอยของโรคฟันผุ (Caries) โรคบริเวณรอบฟัน (Periodontal disease) โรคหนองในโพรงฟันหรือโรคกลัดหนอง (Abscess)

การไม่พบร่องรอยของโรคหรือพบในปริมาณความถี่ต่ำและมีอัตราการรอดของทารกในระดับสูง คือมีอัตราสัดส่วนของโครงกระดูกผู้ใหญ่มากกว่าเด็กและทารกนั้น สะท้อนให้เห็นว่า ชุมชนนี้มีภาวะทางโภชนาการและสุขภาพโดยทั่วไปค่อนข้างจะดี

นอกจากนี้ยังพบว่ามีการขัดฟันและฝนฟัน (Tooth Abrasion) ทั้งฟันตัด (Cutting edge) และด้านหน้าที่ติดกับริมฝีปาก (Labial surface) และพบว่าฟันมีคราบสีดำ ซึ่งอาจจะเกิดจากการกินหมาก ส่วนลักษณะของการขัดหรือฝนฟัน สันนิษฐานว่าเกิดจากการใช้ของแข็งพวกเปลือกไม้บางชนิด หรืออาจเป็นเปลือกหมาก มาถูหรือขัดฟันบ่อยๆ (ผู้ที่นิยมกินหมากมักจะนำเปลือกหมากหรือเปลือกไม้มาถูฟันหนือขัดฟัน ซึ่งเป็นพฤติกรรมที่สืบทอดมานานตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบัน) ลักษณะของการฝนฟันเช่นนี้แตกต่างจากแหล่งโบราณคดีอื่นๆ ที่พบในประเทศไทย เช่น แหล่งโบราณคดีบ้านเก่า จ.กาญจนบุรี และแหล่งโบราณคดีโนนนนกทา จ.ขอนแก่น ซึ่งพบการขัดหรือฝนฟันที่ด้านตัด (Cutting edge) เพียงด้านเดียว (ธาดา สุทธิเนตร และคณะ 2540 : 125)

พิธีกรรมฝังศพ พบว่ากลุ่มชนที่วัดชมชื่นนี้มีพิธีกรรมการฝังศพที่มีแบบอย่างเป็นของตนเองโดยเฉพาะ กล่าวคือ พบว่านิยมฝังแบบนอนตะแคงเหยียดยาว นอนหงายเยียดยาวและนอนตะแคงงอเข่า ฝังศพผู้ตายให้หันศีรษะไปในทิศทางเดียวกันคือ ทิศตะวันตก หรือทิศตะวันตกเฉียงเหนือ มีการอุทิศสิ่งของโดยเฉพาะเครื่องประดับและเครื่องใช้ให้กับผู้ตาย โดยการฝังพร้อมกับศพ แต่ไม่มีการกำหนดจำนวนที่แน่นอน ทั้งนี้อาจขึ้นกับสถานภาพของผู้ตายหรือสภาวะทางเศรษฐกิจของชนกลุ่มนี้ (ธาดา สุทธิเนตร และคณะ 2540 : 125)

สิ่งของที่อุทิศให้แก่ผู้ตายพบในปริมาณน้อย สาเหตุอาจเนื่องมาจากทางสภาพเศรษฐกิจของชุมชนอาจไม่ดีนัก หรือที่ตั้งของชุมชนอยู่ในเขตห่างไกล จึงมีการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมกับกลุ่มชนอื่นๆ ในปริมาณน้อย หรืออาจจะเกิดขึ้นด้วยการเข้ามาของพุทธศาสนาในช่วงปลายสมัยนี้ ซึ่งทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงแบบแผนคติความเชื่อแบบดั้งเดิมไป

ในช่วงเวลานี้ชุมชนดังกล่าวน่าจะมีการตั้งถิ่นฐานอย่างถาวร และมีการขยายตัวจากเดิม เนื่องจากพบหลักฐานการอยู่อาศัยที่เพิ่มมากขึ้นในบริเวณใกล้เคียง เช่นบริเวณวัดเจ้าจันทร์ที่ตั้งอยู่ห่างมาทางด้านตะวันตกเฉียงเหนือของหลุมขุดค้นประมาณ 300 เมตร และที่วัดช้างล้อม ที่ตั้งอยู่ในเขตเมืองศรีสัชนาลัยซึ่งพบหลักฐานการฝังศพในรูปแบบเดียวกัน

แบบแผนการดำรงชีวิตของคนในชุมชน น่าจะดำรงชีพด้วยการเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์ อีกทั้งน่าจะมีการล่าสัตวว์หาของป่าและการจับสัตว์น้ำมาเป็นอาหารเสริมตามช่วงฤดูกาล

นอกจากนั้นชุมชนยังมีการติดต่อกับชุมชนที่อยู่ใกล้เคียง ดังได้พบจากโบราณวัตถุประเภทลูกปัดแก้ว ควอตซ์ คาร์เนเลียน และอาเกต กลุ่มภาชนะดินเผาเนื้อดินธรรมดาที่พบในสมัยวัฒนธรรมทวารวดี คล้ายกับแหล่งโบราณคดีร่วมสมันอื่นๆ เช่น แหล่งโบราณคดีบ้านตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย เป็นต้น

ชนกลุ่มนี้น่าจะมีอายุอยู่ในช่วงกึ่งก่อนประวัติศาสตร์ต่อมาจนถึงสมัยทวารวดี มิได้อยู่อย่างโดดเดี่ยว มีการติดต่อกับชนกลุ่มอื่น และได้นำแบบอย่างของพวกเขามาใช้ แต่ยังคงรักษาประเพณีดั้งเดิมของพวกตนอยู่

3.สมัยวัฒนธรรมร่วมแบบเขมรถึงสมัยสุโขทัยตอนต้น

กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 17-18 พบหลักฐานเป็นกลุ่มซากโบราณสถานอิฐจำนวน 3 หลัง ชิ้นส่วนกี๋ท่อดินเผา เศษภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งไม่เคลือบ เศษภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งเคลือบเขียวและกระดูกสัตว์ สภาพพื้นที่ถูกใช้งานเป็นศาสนสถาน และมีร่องรอยถูกทิ้งร้างบางช่วงเวลาหรือบางฤดูกาล สอดคล้องกับการพบหลักฐานการทับถมของตะกอนดินทีเกิดจากน้ำท่วมและชั้นทับถมจากกรวดทรายหยาบและทรายละเอียด ซึ่งน่าจะเกิดชึ้นอย่างน้อย 2 ครั้งด้วยกัน

ในช่วงระยเวลานี้ สันนิษฐานว่าสภาพสังคมมีการพัฒนาการขึ้นเป็นบ้านเมือง มีศูนย์กลางของอำนาจหรือศูนย์กลางชุมชนอยู่ในเขตเมืองเชลียง ลักษณะของชุมชนมีการจัดตั้งผู้ปกครอง มีการสร้างศาสนสถานเพื่อประกอบพิธีกรรมและยังเป็นสัญลักษณืแห่งอำนาจของผู้นำตามคติพุทธศาสนา ดังได้พบว่ามีการสร้างวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชียง วัดจจันทร์และวัดชมชื่น รวมถึงโบราณสถานอิฐทั้ง 3 หลัง ที่พบภายในหลุมขุดค้นอันได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะเขมรในราวพุทธสตวรรษที่ 17-18

ด้านการผลิต มีการแบ่งงานในลักษณะการใช้ช่างชำนาญงานพิเศษ เช่นการผลิตภาชนะดินเผาเครื่องถ้วยเชลียงหรือเครื่องถ้วยมอญ โดยได้รับการถ่ายทอดหรือการลอกเลียนเทคนิคการผลิตจากกลุ่มเครื่องถ้วยแบบเขมรกับกลุ่มเครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์ซุ่ง

ส่วนรูปแบบการดำรงชีพมีทั้งการเพาะปลูกและการเลี้ยงสัตว์ รวมทั้งหาของป่าและจับสัตว์น้ำเพื่อบริโภค

ด้านการค้าและการแลกเปลี่ยนกับชุมชนอื่นๆ มีทั้งการติดต่อกับชุมนใกล้เคียงและชุมชนที่ห่างไกล เช่น ชุมชนในกลุ่มเทอกเขาหลวง คลองยาง คลองแม่รำพัน และกลุ่มเมืองโบราณในแอ่งลำพูน-เชียงใหมา รวมถึงกลุ่มเมืองหรือศูนย์กลางวัฒนธรรมร่วมแบบเขมรในภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น ลพบุรี ศรีเทพ พิมาย เป็นต้น

4.สมัยวัฒนธรรมสุโขทัยถึงสมัยอยุธยา

กำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 19-21 ในสมัยนี้วัดชมชื่นจัดเป็นพื้นที่นอกเมืองด้านทิศตะวันออกของเมืองศรีสัชนาลัยที่มีฐานะเป็นเมืองลูกหลวงของสุทัย ต่อมาเมื่อสุทัยถูกผนวกรวมกับอาณาจัรอยุธยาในราวต้นพุทธศตวรรษที่ 21 และมีการปฏิรูปการปกครองในสมัยรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.1991-2031) เมืองศรีสัชนาลัยจึงถูกลดบทบาทลงเป็นเพียงหัวเมืองฝ่ายเหนือ และใช้เป็นเขตกันชนกับเมืองในอาณาจักรล้านนา โดยในสมัยพระเจ้าติโลกราช เมืองศรีสัชนาลัยได้ตกเป็นของอาณาจักนล้านนาราว 14 ปี (พ.ศ.2003-2017)

ช่วงเวลาดังกล่าวนี้พื้นที่ภายในหลุมขุดค้นเป็นชั้นร่วมสมัยกับอาคารสถาปัตยกรรมวัดชมชื่น ซึ่งประกอบด้วยเจดีย์และวิหาร ซึ่งสร้างขึ้นราวพุทธศตวรร? 19-20 และได้รับการบูรณะในราวพุทธศตวรรษที่ 21 พบร่องรอยว่ามีการประกอบกิจกรรมต่างๆ เช่น การจัดเตรียมหรือปรุงอาหาร การทิ้งขยะ รวมทั้งการฝังศพในลักษณะของการฝังศพครั้งที่ 2 อีกด้วย ลักษณะของชั้นดินมีสีเทา-ดำ ซึ่เงกิดจากส่วนประกอบของสารอินทรีย์ประเภทต่างๆ แสดงถึงการประกอบกิจกรรมค่อนข้างหนาแน่น

โบราณวัตถุที่พบในชั้นดินจัดว่ามีระดับความหนาแน่นมากที่สุด ทั้งกลุ่มกระเบื้องมุงหลังคาดินเผา ภาชนะดินเผา และเศษภาชนะดินเผาจากเตาสังคโลก (บ้านเกาะน้อย บ้าป่ายาง) เตาสุทัย แหล่งเตาลำพูน แหล่งเตาบ้านบางปูน แหล่งเตาบ้านตาปะขาวหาย และแหล่งเตาแม่น้ำน้อย รวมถึงกลุ่มที่ได้จากการนำเข้าจากต่างประเทศ ทั้งจากจีน ในกลุ่มเครื่องถ้วยสมัยราชวงศ์หยวนและหมิง และกลุ่มเครื่องถ้วยเวียดนามสมัยราชวงศ์เลถึงหมัก ที่มีอายุสมัยการผลิตร่วมสมัยกับลำดับชั้นวัฒนธรรมนี้

นอกจากนั้น ยังพบกลุ่มกระดูกสัตว์ปลายประเภท ทั้งสัตว์เลี้ยง สัตว์ป่า สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมขนาดเล็ก และสัตว์น้ำ เช่น หอย ปลาน้ำจืด เต่า และตะพาบน้ำ รวมถึงโบราณวัตถุอื่นๆ เช่น ตุ้มถ่วงแห หินลับ ตะปูโลหะ เบี้ยดินเผา ตุ๊กตาดินเผา ชิ้นส่วนเจาและเบ้าหลอมดินเผา เป็นต้น แสดงให้เห็นถึงรูปแบบการดำรงชีวิตว่าน่าจะเป็นชุมชนเกศตรกรรมผสมผสานกับการล่าสัตว์จับสัตว์น้ำ หาของป่า โดยมีเครื่องมือเครื่องใช้ที่ผลิตจากอุตสาหกรรมการผลิตเครื่องปั้นดินเผาและโลหะ

5.สมัยวัฒนธรรมอยุธยาถึงสมัยรัตนโกสินทร์

ในระยะเริ่มต้นของช่วงวเลานี้ เมืองสวรรคโลกยังคงมีบทบาทในฐานะเมืองหน้าด่านของอาณาจักรอยุธยา จนเมื่ออยุธยาเสียกรุงแก่พม่าเมื่อ พ.ศ.2310 ต่อมาเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชขึ้นครองเป็นปฐมกษัตริย์ของราชวงศ์จักรี พระองค์โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายชุมชนเมืองสสวรรคโลกไปอยู่ที่ตำบลวังไม้ขอน ในอำเภอสวรรคโลกในปัจจุบันเมื่อ พ.ศ.2328 เมืองสวรรคโลกเดิมรวมถึงพื้นที่หลุมขุดค้นวัดชมชื่นจึงลดระดับความเข้มข้นในการใช้งานลง และอาจมีการทิ้งร้างในบางช่วง้วลา

ชั้นดินมีลักษณะเป็นดินร่วนปนทรายแป้ง สีดินเป็นสีเหลืองและจับตัวเป็นก้อน โบราณวัตถุที่พบมีความหนาแน่นลดลงจากเดิม ส่วนมากเป็นกลุ่มเศษกระเบื้องดินเผาและเศษภาชนะเนื้อกระเบื้องประเภทเครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์หมิงถึงชิง นอกจากนี้ยังพบเหรียญสตางค์และเหรียญบาทปะปนอยู่ในชั้นดิน และพบการรบกวนชั้นดินจากการกระทำของมนุษย์ในปัจจุบันด้วยการลักลอบขุดหาโบราณวัตถุ

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ศุภรัตน์ ตี่คะกุล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. “วัดชมชื่น ต.2.” ใน ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 2 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/fad50/fad/display_data.aspx?id=0004280

กรมศิลปากร. “อาคารอนุรักษ์หลุมขุดค้นวัดชมชื่น.” ใน ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 2 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/fad50/fad/display_data.aspx?id=0004602

กรมศิลปากร. ทำเนียบโบราณสถานศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2535.

กฤช เหลือลมัย และศรันย์ ทองปาน. “ข้อมูลใหม่ – ข้อคิดใหม่.” เมืองโบราณ 19, 4 (ต.ค. – ธ.ค. 2536) : 121 – 125.

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. รายงานทางวิชาการเพื่อประกอบการพิจารณาจัดทำแผนแม่บทโครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2533.

จุฬรักษ์ ดำริห์กุล. ศรีสัชนาลัย มรดกโลกทางวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพร้าว, 2537.

ธาดา  สุทธิธรรม. “ความก้าวหน้าในการอนุรักษ์หลุมขุดค้นทางโบราณคดีในประเทศไทย : การอนุรักษ์          หลุมขุดค้นทางโบราณคดีวัดชมชื่น อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย.” ใน          อีสาน-สถาปัตย์ 9, 2 (2541) : 13 – 28.

ธาดา สุทธิเนตร และคณะ. วัดชมชื่น. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2540. 

ธิดา สาระยา. นำเที่ยวศรีสัชชนาลัย. กรุงเทพฯ : สีดา, 2542.

ธิดา สาระยา. เมืองประวัติศาสตร์ : เมืองพิมาย เขาพระวิหาร เมืองอุบล เมืองศรีสัชชนาลัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2538.

นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร (Guide to         Sukhothai Si Satchanalai and Kamphaeng Phet historical parks). กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ, 2546.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมโบราณวัตถุสถาน ในอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย. พระนคร : กรมศิลปากร, 2513.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย (A guidebook to Si Satchanalai historical park). กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

พันธลักษณ์. มรดกโลกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : บ้านหนังสือ 19, 2547.

ภาควิชาศิลปะสถาปัตยกรรม. รายงานแบบสำรวจรังวัดโบราณสถานเมืองศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

มานพ ถนอมศรี. ศรีสัชนาลัย : โบราณสถานสามสมัย. กรุงเทพฯ : พี พี เวิลด์ มีเดีย, 2546.

วันวิสาข์ ธรรมานนท์. “ปฏิกิริยาทรายเดือด หลักฐานการเกิดแผ่นดินไหวในอดีตที่วัดชมชื่น ศรีสัชนา ลัย.” เมืองโบราณ 31, 2 (เม.ย. – มิ.ย. 2548) : 72 – 78.

วันวิสาข์ ธรรมานนท์ “ปัจจัยทางสิ่งแวดล้อมที่มีผลต่อการตั้งถิ่นฐานของชุมชนเมืองโบราณ ศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) คณะโบราณคดี บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2543.

ศิริศักดิ์ คุ้มรักษา. เมืองประวัติศาสตร์สุโขทัย - ศรีสัชนาลัย : The historical cities of           Sukhothai-Sri Satchanalai.  กรุงเทพฯ : แปลน รีดเดอร์ส, 2546. 

สด แดงเอียด. เมืองเชลียง เชียงชื่น ศรีสัชนาลัย สวรรคโลก. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2536.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

เสาวลักษณ์ พงษธา โปษยะนันทน์. “การออกแบบอาคารใหม่ในพื้นที่โบราณสถาน : กรณีตัวอย่างอาคารหลุมขุดค้นวัดชมชื่น อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย.” อาษา 12/2543 - 1/2544 : 84 – 85.

เสาวลักษณ์ พงษธา โปษยะนันท์ “พัฒนาแหล่งท่องเที่ยว อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย.” วิทยานิพนธ์ปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิต (สถาปัตยกรรม) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2543.

อุดม เชยกีวงศ์. มรดกไทย มรดกโลก : สิ่งล้ำค้าที่ทุกคนในโลกต้องช่วยกันอนุรักษ์ให้คงอยู่. กรุงเทพฯ : ภูมิปัญญา 2549.

กรมศิลปากร. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อวันที่ 04 มีนาคม  2558. แหล่งที่มา http://www.finearts.go.th/archae/index.php/parameters/km/itemอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย.html

เอนก สีหามาตย์. มรดกโลก อุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2539.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง