โนนนกทา

ภูมิประเทศ

ที่ราบ, ลอนลูกคลื่น

สภาพทั่วไป

แหล่งโบราณคดีโนนนกทาหรือโนนป่ากล้วย ตั้งอยู่ห่างมาทางทิศใต้ของชุมชมบ้านโนนนกทาประมาณ 400 เมตร ปัจจุบันมีสภาพเป็นเนินดินกว้างประมาณ 110 เมตร (ตามแนวทิศเหนือ-ใต้) ยาวประมาณ 160 เมตร (ตามแนวทิศตะวันออก-ตะวันตก) สูงจากพื้นที่โดยรอบที่เป็นพื้นที่เกษตรกรรม (ไร่และนา) ประมาณ 2-3 เมตร บนเนินดินเป็นสวนกล้วย สวนไผ่ และไร่อ้อยชาวบ้าน มีเศษภาชนะดินเผาเนื้อดินชิ้นเล็กๆ สีน้ำตาลเทาและส้มกระจายตัวอยู่ตามผิวดิน บางชิ้นมีการตกแต่งด้วยลวดลายเชือกทาบ

ทางทิศตะวันตกและทิศเหนือมีห้วยใหญ่ซึ่งเป็นลำน้ำธรรมชาติไหลผ่านติดกับเนินดิน (ลำห้วยด้านทิศเหนือตื้นเขินแล้วในบางช่วง) ลำห้วยนี้มีต้นกำเนิดจากภูเวียง และไหลลงสู่หนองนาคำและแม่น้ำพองที่อยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของแหล่งประมาณ 2.8 และ 3.6 กิโลเมตร ตามลำดับ

ลักษณะพื้นที่บริเวณแหล่งโบราณคดีเป็นพื้นที่ลอนลูกคลื่นระหว่างภูเวียงกับแม่น้ำพอง โดยภูเวียงตั้งอยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันตกประมาณ 2.5 กิโลเมตร และแม่น้ำพองอยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ 3.6 กิโลเมตร พื้นที่จึงมีความลาดเอียงจากทิศตะวันตกไปยังทิศตะวันออก 

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

195 เมตร

ทางน้ำ

ห้วยใหญ่, แม่น้ำพอง

สภาพธรณีวิทยา

ลักษณะธรณีสัณฐานป็นหินทรายในหมวดหินภูกระดึง

ยุคทางโบราณคดี

ยุคก่อนประวัติศาสตร์, ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย, สมัยสำริด, สมัยเหล็ก, สมัยหินใหม่, สมัยแรกเริ่มประวัติศาสตร์

อายุทางโบราณคดี

ประมาณ 5,500 ปีมาแล้ว เป็นต้นมา

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : Donn T. Bayard

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2509

วิธีศึกษา : ขุดค้น

ผลการศึกษา :

Donn T. Bayard (1970 ; 1971 ; 1977) ขุดค้นแหล่งโบราณคดีโนนนกทาเป็นครั้งแรก ครอบคลุมพื้นที่ 150 ตารางเมตร

---

ชื่อผู้ศึกษา : Donn T. Bayard

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2511

วิธีศึกษา : ขุดค้น

ผลการศึกษา :

Donn T. Bayard (1970 ; 1971 ; 1977) ขุดค้นแหล่งโบราณคดีโนนนกทาเป็นครั้งที่ 2 ครอบคลุมพื้นที่ 190 ตารางเมตร

---

ชื่อผู้ศึกษา : Michael Pietrusewsky

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2517

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกคน

ผลการศึกษา :

Dr.Michale Pietrusewsky (1974) เผยแพร่ผลการศึกษาโครงกระดูกมนุษย์รวม 87 โครงจาก 115 หลุมฝังศพ

---

ชื่อผู้ศึกษา : Charles Higham

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2518

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์

ผลการศึกษา :

Charles Higham เผยแพร่ผลการศึกษากระดูกสัตว์ที่พบจากการขุดค้นใน พ.ศ.2509

---

ชื่อผู้ศึกษา : เขมชาติ เทพไชย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ศึกษาซากพืช

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

: เขมชาติ เทพไชย เสนอสารนิพนธ์เพื่อสำเร็จการศึกษาปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาโบราณคดี ม.ศิลปากร ในหัวข้อ “พืชสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในบริเวณถ้ำผีแมนและโนนนกทา” ศึกษาพืชที่พบในแหล่งโบราณคดีถ้ำผีแมน จ.แม่ฮ่องสอน และโนนนกทา จ.ขอนแก่น โดยศึกษาเปรียบเทียบกับแหล่งโบราณคดีต่างๆ ทั้งในประเทศไทยและต่างประเทศ เช่น บ้านเชียง แหล่งโบราณคดีในประเทศจีน อินเดีย เปรู อียิปต์ อิรัก ตุรกี และประเทศในอเมริกากลาง

---

ชื่อผู้ศึกษา : Donn T. Bayard

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2520

วิธีศึกษา : ศึกษาภาชนะดินเผา, ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรม

ผลการศึกษา :

Donn T. Bayard (1977) เผยแพร่ผลการศึกษาภาชนะดินเผาและการจัดลำดับอายุสมัยชั้นวัฒนธรรมแหล่งโบราณคดีโนนกนทา

---

ชื่อผู้ศึกษา : William Kevin MacDonald

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2523

วิธีศึกษา : ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรม

ผลการศึกษา :

William Kevin MacDonald (1980) ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรมของชุมชนก่อนประวัติศาสตร์ที่โนนนกทา

---

ชื่อผู้ศึกษา : William Meacham

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2523

วิธีศึกษา : ศึกษาภาชนะดินเผา

ผลการศึกษา :

William Meacham (1980) ศึกษาและวิเคราะห์ถึงอุณหภูมิที่ใช้ในการเผาเครื่องปั้นดินเผาในสมัยโบราณ โดยทดสอบและวิเคราะห์จากเครื่องปั้นดินเผาที่ขุดพบจากโนนนกทาและพิมาย

---

ชื่อผู้ศึกษา : ประพิศ ชูศิริ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2535

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกคน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประพิศ ชูศิริ (2535) รวบรวมผลการศึกษาโครงกระดูกมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่งโบราณคดีต่างๆ ในประเทศไทย รวมทั้งที่โนนนกทา

---

ชื่อผู้ศึกษา : Elisabeth A. Bacus

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2547

วิธีศึกษา : ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรม

ผลการศึกษา :

Elisabeth A. Bacus (2006) เผยแพร่ผลการศึกษาตีความสภาพสังคมสมัยสำริดของแหล่งโบราณคดีโนนนกทา โดยเฉพาะบทบาทด้านเพศและความเหลื่อมล้ำทางสังคม

---

ชื่อผู้ศึกษา : Michele Toomay Douglas

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกคน, ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรม

ผลการศึกษา :

Michele Toomay Douglas เผยแพร่ผลการศึกษาวิถีการดำรงชีวิตและสุขภาพในช่องปากของคนก่อนประวัติศาสตร์ที่แหล่งโบราณคดีโนนนกทา

---

ชื่อผู้ศึกษา : Elisabeth A. Bacus

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2550

วิธีศึกษา : ศึกษาสภาพสังคม/วัฒนธรรม

ผลการศึกษา :

Elisabeth A. Bacus (2007) เผยแพร่ผลการศึกษาตีความบทบาทเรื่องเพศในสมัยสำริดในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย โดยศึกษาตัวอย่างหลักฐานจากแหล่งโบราณคดีโนนนกทา ในบทความ “Expressing Gender in Bronze Age North East Thailand : The Case of Non Nok Tha.” ในหนังสือ “Archaeology and women : ancient and modern issues”

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สุสาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

พื้นที่โนนนกทาหรือโนนป่ากล้วย เป็นแหล่งโบราณคดีที่ยังไม่รับการขึ้นทะเบียนโบราณสถาน ได้รับการขุดค้นโดย ดร.ดอนน์ เบเยิร์ด (Donn Bayard) นักโบราณคดีชาวอเมริกัน ใน พ.ศ.2509 และ พ.ศ.2511 ส่วนโครงกระดูกมนุษย์รวม 87 โครงจาก 115 หลุมฝังศพ ได้รับการวิเคราะห์โดย Dr.Michale Pietrusewsky (1974) และจัดพิมพ์รายงานเผยแพร่ในปี พ.ศ.2517

การขุดค้นของ ดร.ดอนน์ เบเยิร์ด (Bayard 1970 ; 1971 ; 1977 ; สุรพล นาถะพินธุ 2550) ในครั้งแรกครอบคลุมพื้นที่ 150 ตารางเมตร ส่วนการขุดค้นครั้งที่ 2 ครอบคลุมพื้นที่ 190 ตารางเมตร เท่ากับว่าพื้นที่ที่ขุดค้นมีเพียง 3.2% ของพื้นที่แหล่งซึ่งมีขนาดราว 10,630 ตารางเมตร

แม้ว่าจะเป็นการปฏิบัติงานในพื้นที่เพียงเล็กน้อยเท่านั้น แต่ก็พบหลุมฝังศพของคนก่อนประวัติศาสตร์ไม่น้อยกว่า 205 หลุม และพบภาชนะดินเผาทั้งที่สมบูรณ์และเกือบสมบูรณ์รวม 800 ใบ

ลักษณะชั้นหลักฐานทางโบราณคดีของโนนนกทานั้นมีความซับซ้อนเนื่องจากการบกวน แต่ผู้ขุดค้นก็สามารถใช้ลักษณะของภาชนะดินเผาและรูปแบบของการฝังศพเป็นเครื่องแบ่งลำดับอายุสมัยของวัฒนธรรมยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่แหล่งนี้ออกได้เป็น 3 สมัยใหญ่ๆ คือ สมัยต้น (Early Period) สมัยกลาง (Middle Period) และสมัยปลาย (Late Period) โดยมีรายละเอียดดังนี้

สมัยต้น (Early Period)

จากตัวอย่างแกลบข้าวที่ติดอยู่ในเนื้อดินภาชนะดินเผาใต้หลุมฝังศพ เมื่อนำไปหาค่าอายุด้วยวิธีคาร์บอน-14 ได้ค่าอายุประมาณ 3,500 ปีก่อน ค.ศ. หรือราว 5,500 ปีมาแล้ว จากการวิเคราะห์ข้าวพบว่าเป็นข้าวปลูก ชนิด Oryza sativa (ชิน อยู่ดี 2517 : 175)

ดังนั้นสมัยแรกเริ่มใช้พื้นที่โนนนกทาของคนก่อนประวัติศาสตร์ น่าจะมีอายุระหว่าง 5,500-4,500 ปีมาแล้ว แบ่งออกเป็น 3 ระยะย่อยตามลักษณะของรูปแบบการฝังศพ การใช้แกลบข้าวปสมในเนื้ดินที่ใช้ทำภาชนะดินเผาสมัยต้น แสดงนัยว่าคนในสมัยเริ่มแรกของโนนนกทาได้เพาะปลูกข้าวแล้ว นอกจากนี้ยังน่าจะมีการเลี้ยงสัตว์บางชนิด เช่น วัว สุนัข และหมู

อย่างไรก็ตาม ชุมชนแรกเริ่มของโนนนกทาก็ยังคงมีการล่าสัตว์ป่าอยู่ ดังจะเห็นได้จากกระดูกกวางและกระดูกสัตว์ป่าหลายชินิด

ภาชนะดินเผาของสมัยต้นนี้มีหลายแบบด้วยกัน ส่วนใหญ่เป็นภาชนะก้นกลม ตกแต่งด้วยลายเชือกทาบ นอกจากนี้ยังมีภาชนะที่ตกแต่งด้วยลายขีดลักษณะวิจิตรซับซ้อน ขวานหินขัดเป็นเครื่องมือที่ยังมีการใช้อยู่ แต่ก็ได้พบเศษสำริดเล็กน้อย และได้พบหัวขวานโลหะซึ่งอาจเป็นทองแดงหรือสำริด 1 ชิ้น ในหลุมฝังศพหลุมหนึ่งของระยะที่ 3 ของสมัยต้น (Bayard 1977 : 63)

สมัยกลาง (Middle Period)

มีอายุระหว่าง 4,500-1,800 ปีมาแล้ว แบ่งออกได้เป็น 8 ระยะย่อย และจัดเป็นสมัยที่ปรากฏการใช้สำริดแล้วอย่างแพร่หลาย มีภาชนะดินเผาแบบใหม่ๆ ปรากฏเพิ่มขึ้น เบ้าหลอมโลหะและแม่พิมพ์หินทรายที่พบแสดงให้เห็นว่ามีการหล่อสำริดขึ้นใช้เองภายในชุมชน แม้ว่าลักษณะการดำรงชีวิตส่วนใหญ่จะคล้ายคลึงกับสมัยแรก แต่วัตถุพิเศษที่พบในหลุมฝังศพก็แสดงว่าเริ่มปรากฏความแตกต้างของสมาชิกในสังคมแล้วค่อนข้างชัดเจน ทั้งนี้อาจมีความสัมพันธ์กับการติดต่อแลกเปลี่ยนที่เพิ่มมากขึ้นก็เป็นได้

สมัยปลาย (Late Period)

มีอายุครอบคลุมตั้งแต่ราว 1,000 ปีมาแล้วเป็นต้นมา เริ่มขึ้นหลังจากแหล่งถูกทิ้งร้างไปชั่วระยะหนึ่ง และแบ่งออกได้เป็น 6 ระยะย่อย ในสมัยปลายของโนนนกทานี้มีการใช้เหล็กทำเครื่องมือใช้สอย และนิยมประเพณีการเผาศพแล้ว

การกำหนดอายุของลำดับชั้นวัฒนธรรมสมัยต่างๆ ของแหล่งโบราณคดีโนนนกทานั้น ยังเป็นปัญหาที่มีการถกเถียงกันอยู่ อย่างไรก็ตาม ผู้ขุดค้น (Bayard 1977 : 64) เห็นว่ามีความเป็นไปได้มากว่าสมัยต้นมีอายุอยู่ระหว่าง 3,500-2,500 ปีก่อนคริสตกาล หรือประมาณ 5,500-4,500 ปีมาแล้ว สมัยกลางมีอายุระหว่าง 2,500 ปีก่อนคริสตกาลถึง ค.ศ.200 หรือประมาณ 4,500-1,700 ปีมาแล้ว และสมัยปลายมีอายุตั้งแต่ราว ค.ศ.1000 เป็นต้นมา

 

ประพิศ ชูศิริ (2535) รวบรวมผลการศึกษาโครงกระดูกมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่งโบราณคดีต่างๆ ในประเทศไทย รวมทั้งที่โนนนกทา ดังนี้

โครงกระดูกมนุษย์จากการขุดค้น พ.ศ.2509 จำนวน 83 โครง

เพศชาย 25 โครง, เพศหญิง 33 โครง, ไม่สามารถจำแนกเพศได้ 25 โครง

อายุเฉลี่ยเมื่อเสียชีวิต 37-48 ปี

เพศชายสูงเฉลี่ย 163-186 เซนติเมตร (สูตรอเมริกันผิวขาว)

เพศหญิงสูงเฉลี่ย 144-170 เซนติเมตร (สูตรอเมริกันผิวขาว)

โครงกระดูกมนุษย์จากการขุดค้น พ.ศ.2511 จำนวน 118 โครง

เพศชาย 53 โครง, เพศหญิง 27 โครง, เด็ก 29 โครง, ไม่สามารถจำแนกเพศได้ 9 โครง

อายุเฉลี่ยเมื่อเสียชีวิต 20-35 ปี

เพศชายสูงเฉลี่ย 162-173 เซนติเมตร (สูตรมองโกลอยด์) 

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ภาวิณี รัตนเสรีสุข, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

เขมชาติ เทพไชย. “พืชสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในบริเวณถ้ำผีแมนและโนนนกทา.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

ชาร์ลส ไฮแอม และรัชนี ทศรัตน์. สยามดึกดำบรรพ์ : ยุคก่อนประวัติศาสตร์ถึงสมัยสุโขทัย. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ริเวอร์บุ๊คส์, 2542.  

ชิน อยู่ดี. “ข้าวจากหลักฐานโบราณคดีในไทย.” ใน อดีต. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์พิฆเนศ, 2517.

ประพิศ ชูศิริ. ประวัติการศึกษาโครงกระดูกมนุษย์เท่าที่ผ่านมา. กรุงเทพฯ : มปท., 2535.

สุรพล นาถะพินธุ. รากเหง้า บรรพชนคนไทย : พัฒนาการทางวัฒนธรรมก่อนประวัติศาสตร์. กรุงเทพฯ : มติชน, 2550.

Bacus, Elisabeth A. “Social Identities in Bronze Age Northeast Thailand: Intersections of Gender, Status and Ranking at Non Nok Tha.” In European Association of Southeast Asian Archaeologists. International Conference (10th : 2004 : British Museum). Uncovering Southeast Asia's past :selected papers from the 10th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists : the British Museum, London, 14th-17th September 2004. Singapore : NUS Press, 2006.                                

Bacus, Elisabeth A. “Expressing Gender in Bronze Age North East Thailand : The Case of Non Nok Tha.” In Archaeology and women : ancient and modern issues. Calif. : Left Coast Press, 2007.

Bayard, Donn T. “Excavation at Non Nok Tha, Northeastern Thailand, 1968 : an interim report.” Asian Perspectives 13 (1970) : 109-143.

Bayard, Donn T. Non Nok Tha : the 1968 excavation, procedure, stratigraphy and summary of the evidence. New Zealand : Department of Anthropology University of Otago, 1971.

Bayard, Donn T. “Phu-Wiang Pottery and the Prehistory of Northeastern Thailand.” In Modern Quaternary Research in Southeast Asia 3 (1977) : 57-102.

Higham, Charles. Non Nok Tha : the faunal remains from the 1966 and 1968 excavations at Non Nok Tha, Northeastern Thailand. [New Zealand] : Department of Anthropology, University of Otago, 1975.

Douglas, Michele Toomay. “Subsistence change and dental health in the people of Non Nok Tha, northeast Thailand.” in Bioarchaeology of Southeast Asia.         Cambridge : Cambridge University Press, 2006.

MacDonald, William Kevin. Some implications of societal complexity : organizational variability at Non Nok Tha, Thailand (2000-0 B.C). Michigan : University Microfilms International, 1980.

Meacham, William. “Determination of the original firing temperature of ceramics from non nok Tha and Phimai, Thailand.” Journal of the Siam Society 68, part2 (July 1980) : 11-14.

Pietrusewsky, Michael. Non Nok Tha : the human skeletal remains from the 1966 excavations at Non Nok Tha, northeastern Thailand. [New Zealand] : Department of Anthropology University of Otago, 1974.

Pietrusewsky, Michael. “The palaeodemography of a prehistoric Thai population : Non Nok Tha.” Asian Perspectives 17, 2 (1974) : 125-140.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง